Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 260]

Water dat stil wordt.

Henriëtte Put was 49 jaar bij het verschijnen van onder genoemde bundels, respektievelijk haar vierde en derde, want ze kwamen in omgekeerde volgorde uit. Ze is mikrobiologe van haar vak en in dichterlijk bestek een late roeping. In 1966 verscheen haar eerste bundel Klein Mozaiek (bij uitg. Kluwer in het verstilde Deventer waar zij ook woont). Daarin treft de aandachtige lezer elementen aan die hij in haar later werk terug zal vinden: aarde, weter, vogel en schip. Maar in Klein Mozaïek heeft Henriëtte Put ze nog niet verbonden aan de diepere betekenissen die ze in haar latere werk zouden krijgen. Het bijna barokke woordgebruik van de eerste bundel kan niet verbergen dat hun funksie de dichteres zelf nog niet helemaal duidelijk was. Chaos overspeelt het mozaïek.

De tweede bundel, Ibiza (uitg Walburg Pers, Zutfen) ligt, zou ik bijna zeggen, tussen aarde en water in Kustplaats aan zee, verzoening van beide elementen. Al lezende krijg je een duidelijker patroon en een helderder funksieverdeling dan in Klein Mozaiek; er komt ook meer ritme in hun afwisseling Parallel daaraan loopt een veel grotere zelfbeheersing t a.v. de taal. Deze lijn van beheersing en taalversobering zet zich in haar derde en vierde bundel voort. Van nu en dan overdadig worden haar verzen steeds meer ingedamd, terwijl ze haar gloed behouden. Ik kan dit alleen maar zien als winst.

In Ibiza treden twee - samenhangende - tema's naar voren, die later haar hele werk gaan beheersen: de geliefde met wie een mens één en meer wordt, en de pijnlijke momenten waarop die eenheid illusie blijkt of wordt verraden.

‘laten wij elkander scheppen,/
binnen en buiten de huid/één
oog zijn/waardoor de naald/van
onze gedachten/kruipt’ (Genesis).

‘Later/gaf je/een vreemde naam/
aan mijn vingers en/onder je
huid/lag het verleden/zich hevig/
te stoten/aan mijn vel’ (Het valscherm).

Voor ik deze tema's in de nu pas verschenen bundels verder uitdiep, wil ik eerst iets zeggen over de opvallende lay-out ervan. Allebei de bundels zijn geïllustreerd door Arno Kramer met uiterst fijnzinnige pentekeningen. Vooral Van Water en kleine diertjes, in eigen beheer uitgegeven, biedt daardoor een samenspel tussen dichter en tekenaar die je zelden aantreft. Maar Arno Kramer nam dan ook voor deze bundel zelf de lay-out op zich en dat levert bij een dergelijk samenspel een heel gave eenheid op Hetzelfde kan niet gezegd worden van De Regenman, die bij uitg. Opwenteling uitkwam. Opwenteling doet erg goed werk door komende dichters te stimuleren en door ze via een stelsel van koöperatie en lage prijzen toegankelijk te maken voor een groot publiek. Maar het wil er bij mij niet in dat zoiets gekocht moet worden door een ronduit verminkende afwerking. Afgezien van het feit dat De Regenman geen inhoudsopgave en bladzijnummering heeft (heel vervelend als je een treffend gedicht later wilt herlezen), krijg je bij deze Opwentelingbundel sterk de indruk dat de dichter maar dankbaar moest zijn met in de Opwentelingreeks opgenomen te worden, uit. De uitvoering verraadt een grote onverschilligheid. Voor het zelfde geld maar met iets meer aandacht hadden de tekeningen van Arno Kramer in de tekst opgenomen kunnen worden terwijl ze nu op eerste en laatste bladzijde hun binding met de tekst verliezen. Minstens even stotend vind ik de bladzij-indeling. Het mag gewoon niet vind ik, dat van een langer gedicht de allereerste vier regeltjes helemaal onderaan op rekto beginnen en de rest in zijn totaliteit op verso. Met een beetje inschuiven van het wit en met iets minder star vasthouden aan een meer dan ruime onder- en bovenmarge zouden gedichten als De Bron en Een zomer langer op één bladzij hebben gekund. Of voor mijn part op twee bladzijdes maar dan naast elkaar en funktioneel verdeeld, ten behoeve van de gekonsentreerde lezer.

‘De hemel vloeit vol regen;/de grote manregen/waar je warme lijf/vol van is./Je roept mijn lichaam/hoger te ademen./Je woont binnen mijn heupen./Meer dan honderd dagen/rijpt het gras langs de wegen/die we later moeten gaan’ (De Regenman: De regenman 1). De regenman is voor de ik van de bundel degene die het vloeibare van de vier elementen bezweert te stromen waardoor zij vol raakt en overvloeit van taal en leven. In een gedicht verderop in de bundel, ontmoet ze de regenman, fluitend in twee grote handen. Scheppend uit de ‘neerslag van droomwoorden’ strooiden ze de hemel vol lichamen ‘om de tijd te vergeten/van lichamen die uitdoven/en op dunne witte voeten verschuiven,/die met zand in de mond/dieper verschuiven,/de dunne handen/in de zee’ (Twee grote handen). Dunne witte voeten zijn bij Henriëtte Put altijd een beeld van de dood, het hopeloze

[p. 261]

Henriètte Put.

einde aan alles. De tragiek van de ik uit de gedichten is dat de regenman die haar tot vloeiend vloeibaar leven wekt, zelf aan de dood onherroepelijk is gebonden. In Op dunne witte voeten en Vlinder met verregende vleugels wijst hij haar op de barsten in zijn tors, veroorzaakt door oorlog, kogels, ‘geschonden geweten’, ‘het verraad van vrienden’, ‘het lopend vuur van opgejaagde huurlingen’, ‘het bitter ban behoudzucht tussen de tanden’, ‘toen je voortging/op dunne witte voeten/naast de dunne witte/dood’ Eigenlijk al dood moeten zijn, maar toch leven en liefde beleven, dat maakt hem tot een halfwezen. En op dat vreemde verleden loopt de ik soms stuk. ‘Je bent,/stilstaand,/op reis’, zegt ze in Ik spreek tegen je verre huid.

De Regenman was een jij-bundel gericht tot de man waarvan de ik houdt, Van Water en van kleine diertjes is een ik-bundel. Na de konfrontatie met hem die voor haar de regen heeft bezworen, heeft de ik zich definitief gevonden. Ze heeft zich herkend als vol, en beleeft zichzelf in alle mogelijke vormen: ‘Ik neem plaats/in vele gewenste vormen./Ik stort mij uit,/vullend/de ander/rond zichzelf’ (Van Water enz., blz. 3, de gedichten hierin dragen geen titel meer). Watervormig kan ze de aarde omspannen, in de ander rondzwerven, zijn gedachten herkennend voorbijdrijven, zijn angst en onrust stillen. ‘Ik weerkaats je lichaam/en verzadig het./Omdat ik vloeibaar ben’ (blz. 14).

Zelf-bewust ontmoet ze dan de regenman weer uit de vorige bundel. Hij hoeft de wolken voor haar niet meer te bezweren. Geen gezaghebbende funksie heeft hij meer voor haar noch een bevruchtende. Hij is reiskameraad, bevrediging, en verdubbeling van haar eigen wezen: ‘Je ledigt de drinknap: verhevigend / de kringloop / van water / en van diertjes’ (41).

Tegenpool van het vloeibare is het vaste, verstarde, datgene waarin de levensmogelijkheden onherroepelijk staan vastgeklonken. Hiervoor gebruikt ze de beelden van de maagd door haar vader vastgemetseld in de toren, ‘tussen stenen gedijt het leven niet... het bot wordt fossiel’ (48). In hetzelfde perspektief beziet ze de stenen van de stad die de levende vochtige aarde smoren: ‘Plaveisel/waaruit de bomen/pijnlijk breken... Plaveisel/rest de stad,/een stenen leven’ (59). Toch ligt daarin nog niet haar diepste en pijnlijkste konfrontatie met niet-stromen en dood. Die ligt in de liefde, in haarzelf. De laatste afdeling van Van Water en van kleine diertjes heet ‘dood’. Ik ben van water, dichtte de ik -, en watervormig kon ze leven en leven geven en zich binnen in de regenman verhevigd en verdubbeld beleven. Tot op dat moment waarop die liefde van vroeger ook echt vroeger wordt: een genegenheid waarvan de geliefden zelf zijn vervreemd geraakt, het volle verleden dat door één van hen of door allebei is verraden. Al in een van de eerste gedichten uit de bundel zinspeelt het ik op dit begin van het einde: ‘Ik ben van water... Je duikt/in mijn vloeibaarheid/en bezeert mijn gedachten/Mijn woorden van vroeger/scheur je van elkaar’ (11). De taal waarin het water stroomt ‘verschrompelt tot leestekens’. Bij een ontkenning van de oorsprong is er geen sprake meer van stroming. Stilstaand leeft water steeds minder. In die laatste afdeling zijn de kleine diertjes virussen geworden. Ze ‘beschadigen de kern,’ ze ‘beroven ons en hollen ons uit’. Het dodelijk tegendeel van wat levend water en kleine diertjes doen. Van zichzelf vervreemd is het ik terecht gekomen in dat andere land, dun en op witte voeten. Het laatste gedicht: ‘Voortkruipend/over dit blad/voerde ik/een schichtig bestaan,/droeg een vreemd gezicht, en sprak/in de wit gebleven/delen/van/dit/blad’ (63).

De gedichten van Henriëtte Put vormen een fascinerend gebeuren dat van wezenlijk andere orde is dan de orde van deze stenen wereld van hardheid en vastigheid. Een gebeuren dat organisch groeit binnen een groot dubbelverzegeld akwarium.

Winter 1974-1975.

Hanneke van Buuren

Henriëtte M C. Put: Van water en van kleine diertjes, 1974, in eigen beheer, giro 1186055, f 7,50 De Regenman, 1974, uitg. Opwenteling, Eindhoven, f 4,50.