Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 258]

Vleugels binnenin.

Op meer dan één punt bestaat er een tematisch en formeel verband tussen de laatste twee boeken van Fernand Auwera: Zelfportret met gesloten ogen (1973) en We beginnen de dag opgeruimd en lopen rond de tafel (1974). Beide boeken zijn kort na elkaar ontstaan en het ene is als het ware een vervolg op het andere. In ieder geval doorbrak Fernand Auwera de zesjarige schrijf-impasse die na Mathias 't Kofschip was ontstaan. Of die schrijf-bevrijding zich ook kan doorzetten in een bevrijding van het ‘ik’ is niet zo evident als het lijkt. Het terapeutisch schrijverschap mag in Auwera's geval niet op dergelijke naïeve manier worden geïnterpreteerd Schrijven is vaak een gevecht in de spiegel, een poging om zichzelf te leren kennen, zich ongemaskerd in de ogen te zien, zichzelf en zijn lot te aanvaarden. Zelfdoorlichting en ontdekking van de feilen houden nog geen genezing in. Om jezelf te leren kennen moet je de ogen sluiten voor de buitenwereld. Symbolisch heeft dat te maken met de oogoperatie van de aan glaucoom lijdende ik-persoon. Het naar binnen moeten kijken wordt een voorrecht: het mogen en kunnen afdalen in zichzelf, door de schrijfdaad.

Het is precies daar dat Auwera's laatste boek, dat een zéér ironische titel kreeg, dieper op ingaat. Toch zitten we al een stap verder. In Auwera's voorlaatste boek was een evolutie waarneembaar van een ‘hij’ naar een ‘ik’. In zijn laatste publikatie is het net omgekeerd. Daar maakt de lezer het mee hoe een ‘ik’ opnieuw een ‘hij’ wordt, een duidelijke poging tot afstandname van de ik-problematiek, een aanloop wellicht tot een volgende, minder ik-gerichte publikatie. We beginnen de dag opgeruimd en lopen rond de tafel bestaat namelijk uit drie delen. Het eerste deel, Therapie voor een solitair, is een nauwelijks verhulde autobiografie in de ik-vorm, het aangrijpende relaas van een vereenzaamd man, met drie kwalen gekluisterd aan technisch denkende dokters, godvergeten en alleen nog soelaas vindend in het schrijven. Het tweede deel, Onderschriften bij 100 dagen, is een pêlemêle verzameling van 101 stukjes, geschreven tijdens heel wat meer (hospitaal)dagen, want tijdens de donkerste dagen schreef hij niets. Dit deel bestaat uit 60 ik-stukken en 41 hijverhalen, waarbij echter opvalt dat het aantal hij-verhalen in het laatste derde van dit deel sterk toeneemt. Het derde deel ten slotte, De mens bestaat hoofdzakelijk uit water, is een hijverhaal, een poging om afstand te nemen van de toch onoplosbaar gebleken ik-problematiek. De zin van het schrijverschap ligt dan in de vluchtmogelijkheid, het laten trillen van de vleugels binnenin, de vleugels van de verbeelding, ‘le plaisir des dieux’ - ‘het eenzame genot waarin de verbeelding op volmaakte wijze de realiteit beheerste’

De term ‘therapie’ in de titel Therapie van een solitair moet ook letterlijk worden begrepen, want de ik-persoon overloopt geheel zijn medische steekkaart op fysisch, psychisch, maar vooral op psychosomatisch vlak. In zijn jeugd was er de beklemming van het astma en het minderwaardigheidskompleks en de gestoorde relaties met de buitenwereld die deze ziekte met zich meesleept. Daarbij kwam nog de profetische angst ooit blind te zullen worden wegens seksuele ‘uitspattingen’... Daarna volgde een medische pauze van 20 jaar. Toen de ik-persoon zowat 32 jaar moet zijn geweest, begon het feest voorgoed, vanaf dokter 1 tot en met dokter 14. Terloops krijgt het medisch korps een flinke veeg uit de pan wegens haar onmenselijkheid en onkunde. Eerst is er de glaucoom: een onvoldoende afvloeien van het oogvocht veroorzaakt een te hoge druk op het oog, wat beschadiging van het netvlies veroorzaakt. De narkose, nodig voor de oogoperaties, veroorzaakt echter een priapisme, een trombose in de zwellichaampjes van het geslachtsorgaan, wat een aanhoudende en hinderlijke erektie veroorzaakt, zoals Van Dale specificeert. Dan is er nog de hernia in het rechterbeen het kraakbeen is verschoven tussen de ruggewervels en raakt een zenuw. De operatie om hem van zijn priapisme af te helpen, veroorzaakt bovendien impotentie, waarvan de kans op verdwijning minder dan 50% bedraagt... Zowel astma als glaucoom als priapisme hebben zeer sterk te maken met te hoge innerlijke spanningen. Niets van de hele psychosomatische troep wordt hem bespaard. Vooral zijn impotentie brengt de ik-persoon zelf in verband met een soort geestelijke impotentie: ‘de uiterste konsekwentie van een reeds levenslang onvermogen om een zinvolle relatie op te bouwen’ De ik-persoon staat helemaal alleen, vooral wanneer zijn beste vriend hem koudweg zegt: ‘Dat is iets waar je alleen door moet.’ Dit zinnetje spookt door het hele verhaal als een noodkreet, het hulpgeroep van een drenkeling, die niet wordt gehoord. Hij begint geestelijk te ontbinden. Het hek is van de dam: heel de modder van een gefrustreerd en

[p. 259]

Fernand Auwera.

zwaar gekomplekseerd man komt uit de diepste diepten van zijn ziel boven geborreld. Ten slotte blijft hem slechts één gezel over: het schrijven. Hij begint heel korte stukjes te schrijven, ‘impressies, herinneringen, notities, invallen, verhaaltjes, stemmingsbeelden, schetsen’. Dat is dan deel 2 van dit boek geworden. Tijdens en na dit schrijfproces ontstaat de tekst van deel 1: ‘Maar precies al schrijvende zou ik trachten het isolement te doorbreken, zou ik proberen een inventaris op te maken, orde te scheppen. De schrijver, hoe dan ook, aan het werk, gelovend in de mag sche en genezende kracht van het woord’. Alleen het dagelijkse stukje houdt hem een beetje bij elkaar. Zijn vrienden, de mond nochtans vol van wereldengagement, vergaten zich te engageren op eenvoudig menselijk vlak, in hun onmiddellijke omgeving. Uiteindelijk ‘genezen’ zijn drie kwalen oog, geslacht en been. Maar de littekens blijven, en niet alleen op zijn lichaam.

Het tweede deel bevat dus 101 stukjes, die hij, behalve in de donkerste dagen, dagelijks schreef, meestal in de kliniek. Ik heb de indruk dat de stukjes achteraf niet werden geretoucheerd. Wel werden ze geschikt. Zo speelt het verhaaltje p. 78 zich twee dagen vroeger af dan het stuk p. 58. Dat er weinig of niet werd geretoucheerd, blijkt o.a. uit een herhaling (het planten van berken) in de verhalen De omgeving van een dorpskerk en Waarom er geen kabouters meer bestaan. Hij voelt dit aan, maar wijzigt niet: ‘Ik heb nu sinds geruime tijd zoveel geschreven - en een deel daarvan als onbruikbaar verscheurd - dat ik niet meer weet of ik die zinnen al niet eerder schreef, voor een al of niet nog bewaarde tekst’ In een blanko stukje, Zo ben ik nu eenmaal, is de schrijvende ik-persoon zich in een voetnota ook bewust van de verwijten die hij zal te slikken krijgen: ‘navelkijkerij, narcissisme, zelfmedelijden, zelfoverschatting, exhibitionisme, etc.’ De stukjes zelf zijn oneindig gevarieerd en hebben weinig of geen innerlijke koherentie. Er zijn verhalen, humoresken, grotesken, kursiefjes, aforismen, sprookjes, beschouwingen, schetsen, sick jokes, stukken ‘journal intime’, schrijfmomenten, verslagen, haiku's en brieven... De slotindruk is een van hopeloze angst, het inzicht dat hij enkel van zichzelf angst heeft, dat de anderen hem in feite geen kwaad willen doen. Om te ontsnappen hieruit, zijn er, behalve het schrijven zelf, weinig mogelijkheden. Er zijn de vleugels binnenin der verbeelding, er is de hoop op een wedergeboorte als een ander ik. Het derde deel bestaat uit één hij-verhaal, De mens bestaat hoofdzakelijk uit water, dat de thema's van het slotverhaal van het tweede deel, The quick brown fcx jumps right over the lazy dog, overneemt en verder ontwikkelt. Het is het mateloze piekeren van een vereenzaamde en wereldvreemde kantoorrat, die geen rat wil zijn en hopeloos met zichzelf in de knoei zit. In het slotverhaal poogt de hij-persoon uit deze impasse te raken. Hij neemt progressief afstand van huis, dochter, echtgenote, kantoorwerk Hij wil het verleden opruimen en inderdaad de dag opgeruimd beginnen... In de kliniek maakte hij na een auto-ongeval kennis met een verpleegster. Hij wandelt met zijn geliefde door de straten en wil met haar meelopen in een betoging. Hij zal zich engageren voor de anderen. Als de politie zijn geliefde echter meedogenloos neerslaat, gaat hij op de loop. Steeds laat hij op de beslissende momenten de mensen in de steek. Hij is totaal onmachtig zich in de maatschappij te engageren. Hij wordt dan ook opnieuw gegooid in een alledaags bestaan van huis-en-kantoor, dat hij haat.

Dit boek bevat dus wel een evolutie, maar is verder zeer losjes gestruktureerd, volgens de invallen van het ogenblik en gedetermineerd door een medische lijdensweg, waarin het schrijven slechts druppelsgewijs opnieuw mogelijk bleek. Het eerste en derde deel zijn uitstekend In het tweede deel zitten onbenulligheden naast schitterende stukjes als De bunker, Een rit met de tram, Korte beschrijving van een gebeurtenis waarvan de afloop me onbekend is, Onbruikbaar romanfragment, De gang van de seizoenen en het reeds genoemde The quick brown fox jumps right over the lazy dog. Fernand Auwera's vleugels binnenin trillen koortsachtig.

Hugo Bousset

Fernand Auwera, We beginnen de dag opgeruimd en lopen rond de tafel, Standaard-Antwerpen, P.N. van Kampen en zoon-Amsterdam/Baarn, 1974, 208 blz. 275 fr