Ons Erfdeel. Jaargang 18

frans-vlaanderen

Kamiel Looten over de taal en literatuur van de Frans-Vlamingen.

Door zijn tijdgenoten werd Kamiel Looten de geestelijke vader van de Vlaamse Beweging in Frankrijk genoemd. Als voorzitter van het Comité Flamand de France (1900-1941) en erevoorzitter van het Vlaams Verbond van Frankrijk (vanaf 1924) heeft hij inderdaad een belangrijke periode van de Frans-Vlaamse beweging gedomineerd. Deze figuur verdient zeker een biografie, waarmee we nu trouwens bezig zijn. We zullen hem een reeks artikelen wijden, waarvan het eerste handelt over zijn opvattingen over de taal en literatuur van de Frans-Vlamingen. In 1890 heeft hij voor het eerst duidelijk een paar principes daaromtrent geformuleerd. Deze kunnen meteen worden beschouwd als de ‘basisprincipes’, waarin de latere aktiviteiten van Kamiel Looten hun diepere verklaring vinden.

Camille, Evarist, Lucien Looten werd geboren te Noordpene, op 16 oktober 1855, als zoon van Louis, Alexander Looten (1815-1898) en Eugénie, Pharaïlde Lardeur (1813-1896). Hij had drie oudere broers, twee oudere en een jongere zuster. Zijn grootvader Pierre, François Looten (1781-1864) was een eenvoudige wever. Louis Alexander Looten heeft zich weten op te werken tot dorpsonderwijzer. Naar aloude gewoonte kombineerde vader Looten zijn onderwijzersfunktie met die van koster en gemeentesekretaris. Maar evenzeer in de lijn van de traditie, was het Vlaamse dialekt nog nu en dan de voertaal van dit onderwijs.

In de persoon van Kamiel, zou de familie Looten opnieuw een



flinke stap vooruitschrijden op de maatschappelijke ladder. Hij had namelijk de wens uitgedrukt om priester te worden. Zijn opleiding daartoe kreeg hij eerst aan het klein seminarie en later aan het groot seminarie te Kamerijk. Uit deze tijd stamt zijn intieme vriendschap met de latere priester-volksvertegenwoordiger Jules Lemire (1853-1928). Kamiel Looten was een heel knap student. Op 18 november 1875 werd de Katholieke Rechtsfaculteit opgericht te Rijsel: er werden ook kursussen Wijsbegeerte en Letteren en Wetenschappen gegeven (op dat ogenblik waren dit echter nog geen zelfstandige fakulteiten). Looten was één van de uitverkorenen, die van M. Sudre, de superior van het seminarie te Kamerijk, de toelating kreeg om te Rijsel te gaan studeren. Hij zou er met sukses zijn diploma van licentiaat in de Germaanse taal- en letterkunde halen (1877). Op 29 juni 1880 werd hij tot priester gewijd. Sedert 1879 echter was hij al retorika-leraar aan het Heilig Hart-kollege te Torkwijn. Deze funktie bleef hij uitoefenen tot

[p. 147]

1885. Toen ging hij zijn studies verder zetten te Rijsel, waar hij onder meer de grote geleerde en dichter Auguste Angellier als leermeester had. In die jaren ook heeft hij zich toegelegd op zijn merkwaardige doktoraatsverhandeling over Joost van den Vondel. In 1889 heeft hij zijn tesis verdedigd aan de Sorbonne te Parijs. In 1890 werd hij dan uiteindelijk benoemd tot professor aan de Vrije Fakulteit der Letteren te Rijsel. Hij zou het blijven tot aan zijn dood, op 27 november 1941.

Zijn intensieve belangstelling voor de Nederlandse taal- en letterkunde heeft Kamiel Looten in kontakt gebracht met het Comité Flamand de France, waarin hij, in 1885, als lid werd opgenomen, op voorstel van Mgr. Dehaisnes. Na het overlijden van voorzitter Alexander Bonvarlet nam hij diens funktie over op 7 juni 1900. In de ‘Revue de Lille’ van 1890 publiceerde hij twee artikelen: ‘La langue des Flamands de France’ en ‘La littérature des Flamands de France’ (resp. dl. 1, jan. 1890, blz. 278-294 en dl. II, sept. 1890, blz. 465-491), die eigenlijk mogen beschouwd worden als een soort ‘geloofsbelijdenis’. Ze bevatten namelijk de basisprincipes, waarop de Vlaamse voorman Looten zijn leven lang een beroep heeft gedaan. Vandaar het enorme belang van deze artikelen, en het nut om ze aan een diepgaand onderzoek te onderwerpen.

In de inleiding op zijn eerste artikel, schetst Looten de algemene leidraad die hij daarin zal volgen: de verre oorsprong en de ontwikkeling van de Nederlandse taal; een vergelijking met het Engels en het Duits; een overzicht van de aktuele taaltoestand in de arrondissementen Hazebroek en Duinkerke. Vooreerst wordt dan, nogal rudimentair, de aftakkingslijn Indo-Europees - Germaans - Nederduits (o.a. Vlaams) getrokken. Volgens Looten was de taal van de eerste bewoners van Vlaanderen het Saksisch. Hij wijst erop dat in de loop van de 4e eeuw een vluchtende Saksische stam ons land kwam bezetten; etymologisch zou het woord Vlaming trouwens wijzen op ‘vluchteling’. Latere opzoekingen hebben uitgewezen dat ‘Flandria’ eerder zou wijzen op een gebied onderhevig aan ebbe en vloed. Zijn kategorieke vereenzelviging van het Vlaamse ras met de Saksen, heeft Looten later trouwens zelf meer genuanceerd (bij de bespreking van het werk van Van Houcke over de Kerels van Vlaanderen, op de vergadering van het Comité Flamand de France van 10 november 1898 te Belle).

Deze onnauwkeurigheid kunnen we Kamiel Looten niet ten kwade duiden. Van meer belang voor ons is namelijk de geest die het hele stuk bezielt. Op dat gebied treft ons vooral zijn geloof in het bestaan van een primitieve Vlaamse literatuur. Sporen daarvan zijn terug te vinden in oude volksliederen en balladen. De auteur geeft eerlijk toe dat er geen geschreven teksten meer bestaan, maar meent dat die verloren gegaan zijn in de 9e-11e eeuw. Vanaf de 12e eeuw hebben we dan de schittering van een eigen letterkunde. Looten is werkelijk gefascineerd door deze Middeleeuwse taal. Met een drietal argumenten probeert hij zijn mening te staven, dat het Nederlands eigenlijk heel wat rijker is als het Frans:

-	Tegenover de Romaanse talen hebben de Vlaamse woorden een meer gutturale klank.
-	Etymologisch is het Vlaams meer homogeen als het Frans.
-	De Vlaamse syntaxis is soepeler als de Franse.

Een dergelijke argumentering over de rijkdom van een bepaalde taal is uiteraard min of meer subjektief geladen. Maar ze is een sprekend bewijs van een zekere ‘geloofsovertuiging’.

Toch is er een zekere evolutie gebeurd in deze taal, en we kunnen ons niet van de indruk ontdoen dat Looten dit enigszins betreurt. De Rederijkers hebben veel verbrod in het taalgebruik, alsook de administraties, waar men een soort ‘Vlaams Frans’ sprak. De Hervorming, in de Noordelijke Nederlanden, was het startpunt van een intellektuele heropbloei, maar veroorzaakte meteen een breuk tussen het Nederlands en het Vlaams. We moeten wachten tot 1830, vooraleer we een zekere herleving meemaken van de Vlaamse letterkunde. Het valt te betreuren dat Kamiel Looten zo sterk de nadruk heeft gelegd op deze breuk tussen Nederlands en Vlaams. Zonder het uitdrukkelijk neer te schrijven, verklaart hij zich wel akkoord met de woorden van Alexander Bonvarlet ‘Het nieuwe Nederlandsch is de dood voor ons Oud Vlaemsch’. In zijn konkrete aktie zal hij dan ook ijveren voor het behoud van de moedertaal in Frans-Vlaanderen d.i. het Vlaamse dialekt, terwijl hij het belang van een beschaafde taal minder goed inziet. Op deze overtuiging bouwde hij ook later zijn metodiek t.o.v. de Vlaamse studiekringen, waaruit achteraf het Vlaams Verbond van Frankrijk zou ontstaan. Hoewel het begrijpelijk is dat hij de nationale trots probeerde op te wekken door de liefde voor de eigen taal, heeft deze metodiek weldra tot moeilijkheden geleid (op het 5e Vlaams Congres, dat doorging te Belle op 1 augustus 1928,

[p. 148]

werd de wens uitgedrukt dat de verschillende studiekringen zouden komen tot een uniform systeem i.v.m. schrijfwijze en morfologie).

Als komparatist in merg en been, vervolgt Looten zijn artikel met een vergelijking tussen het Vlaams en het Duits. Hij doet dat niet al te gedetailleerd filologisch. De band tussen Vlaams en Engels noemt hij minder eng.

Tenslotte wijdt hij een kapittel aan de aktuele toestand van de gesproken taal in de arrondissementen Duinkerke en Hazebroek. Ongeveer 200.000 mensen zouden op dat ogenblik het Vlaams als spreektaal gebruiken. Hij stelt vooreerst vast dat vier eeuwen hebben volstaan om in Gallië de taal van de Romeinen binnen te brengen. Zal het Frans dan in eenzelfde tijdspanne het Vlaams uitschakelen in de twee arrondissementen? Looten hoopt van niet, en steunt zich daarbij op de woorden van Bréal: ‘Le premier des biens, c'est de n'être pas exproprié de sa langue, pour adopter exclusivement celle de Paris’. Zijn wens tot behoud van het Vlaams, neemt op het einde van zijn artikel de vorm aan van een soort bezwering:

1.	In naam van het verleden van Vlaanderen, dat we zouden verloochenen, indien we de taal zouden negeren.
2.	In naam van het artistiek belang van onze taal en literatuur, en van het praktisch belang ervan voor de studie van het Engels en het Duits.
3.	In naam van de zeden en de godsdienst.
4.	In naam van de decentralisatie, die alle bewoners van het Noorden nauw aan het hart ligt en het begin zou kunnen betekenen van een nieuw tijdperk.

Zijn argumentatie i.v.m. het verleden van Vlaanderen en het artistieke belang liggen volledig in de lijn van de theoretische betrachtingen van het Comité Flamand de France. Herhaaldelijk heeft Looten gewezen op de volle draagwijdte van haar devies: ‘Voor Moedertaal en Vaderland’. Het praktisch belang van onze taal voor de studie van het Engels en het Duits heeft Looten ongetwijfeld persoonlijk ervaren tijdens zijn studiejaren. De laatste twee argumenten bracht hij nog meer naar voor ten persoonlijken titel. Als priester was hij er terecht om bekommerd, dat de nog vele Fransonkundigen de kristelijke leer konden ontvangen in hun moedertaal en ook in het Vlaams konden biechten. Maar dat eiste een inspanning vanwege de priesters. Vandaar zijn enthoesiasme bij het ontstaan, vanaf 1919, van Vlaamse studiekringen aan een aantal seminaries in het Rijselse. Aan het argument ‘decentralisatie’ moet op de eerste plaats een kulturele, in mindere mate een ekonomische betekenis worden toegekend. We zouden de figuur van Looten onrecht aandoen, indien we daaraan enige politieke betekenis zouden hechten.

●

In zijn artikel over de literatuur van de Frans-Vlamingen, komt Kamiel Looten op zijn geliefkoosd terrein. Hij schreef er tientallen artikelen over in tijdschriften, en ze vormde het onderwerp van evenveel mondelinge mededelingen in de vergaderingen van het Comité Flamand de France. Hier onderscheidt hij twee delen: de volkse dichtkunst; en de Rederijkerskamers en de dramatische voorstellingen.

Vooreerst betoogt Looten dat deze tweedehands-literatuur evenzeer onze aandacht verdient als de grote meesterwerken. In Frans-Vlaanderen konden namelijk geen meesterwerken ontstaan, omdat het nooit een cenrum van intellektueel leven is geweest (hierbij wordt uiteraard geen rekening gehouden met de Latijnse meesterwerken die ontstonden in abdijen of kapittels). De volkse literatuur bloeide dan des te meer, en vond haar voedingsbodem in het Germaanse ras. Looten onderscheidt twee hoofdtakken: gezongen gedichten (liederen en balladen) en gedichten van de Rederijkers. Hij vermeldt op de eerste plaats de religieuze liederen, die volgens hem spontaan uit de volkse geest zijn voortgevloeid. Daarnaast bezat de profane poëzie echter ook een heel rijk repertorium. Als meest kenmerkende eigenschappen van deze laatste citeert Looten een geraffineerde psychologie, verenigd met de gevoelens van indringende tederheid en aanhoudende passie. Door dit vurig pleidooi heeft Kamiel Looten heel wat negatieve reakties op deze volkse poëzie de kop ingedrukt. Het kulturele zelfbewustzijn van de Frans-Vlamingen kon er zeker door omhoog getild worden.

Bij de Rederijkers waardeert Looten bovenal de gemeenschapsidee. In latere artikelen zal hij herhaaldelijk op het belang daarvan terugkeren (o.a. La crise de l'Esprit d'Association in Le Lion de Flandre, sept.-okt. 1930, blz. 30-33). De auteur schetst eerst het ontstaan van de Rederijkerskamers, en geeft daarvan een paar voorbeelden in Frans-Vlaanderen, gaande van St.-Winoksbergen (1516) tot Hondschoote (einde 16e eeuw). Al deze kamers waren aangesloten bij de moedervereniging van leper. Dan worden de struktuur van de kamers en de geliefkoosde genres uiteengezet. Looten betreurt dat zowel aan de poëzie als aan de teaterstukken van de Rederijkers elke originaliteit

[p. 149]

ontbreekt. Alleen de Duinkerkse kunstenaar Michiel de Swaen vormt hierop een uitzondering. Looten heeft dan ook een meer dan gewone aandacht aan deze kunstenaar besteed. Later kreeg hij zelfs het epitheton ‘ontdekker’ van Michiel de Swaen. Als voornaamste oorzaak van de literaire onvruchtbaarheid van de Rederijkers aanzag hij het ontbreken van een aktiecentrum en van nationale zelfstandigheid. Hiermee heeft hij opnieuw een idee gelanceerd die aan de basis zou liggen van zijn latere aktie. Tegelijkertijd had hij daardoor toch getuigenis afgelegd van zijn kritische geest.

Michiel Nuyttens, Kortrijk, juli 1973.