Ons Erfdeel. Jaargang 18

Heijermans.

Herman Heijermans, Nederlands belangrijkste toneelauteur uit de moderne tijden, was op 22 november 1974 precies vijftig jaar dood. Niet eens een rooie haan heeft erover gekraaid. Herman rust blijkbaar in een wel erg diepe vrede, op een eenzame voorstelling na. Blijkbaar lag zijn honderdste geboortedag in 1964 nog te vers in het geheugen, zelfs indien ook in dat jubeljaar de herdenkingsgolf vrij kalm bleef. Kijken wij niet graag achterom? De recente Conferentie der Nederlandse Letteren ontliep ook al mismoedig de historische opdracht om het verleden met het heden te konfronteren; zo blijft de kritische analyse gereserveerd voor enkele geïsoleerde zonderlingen die de beste jaren van hun leven volschrijven met zinnen waar de levende gemeenschap geen behoefte en geen boodschap aan heeft. We kunnen ons al gelukkig achten dat Hermans dochter uit zijn eerste huwelijk, Hermine, een nuchter-dromerige mijmering over haar vader heeft neergeschreven waarin ze de vitale levensaspekten van haar vader en van haarzelf op een kronologisch rijtje heeft geplaatst⁽¹⁾.

Zij kijkt in de allereerste plaats biografisch terug, zelfs wanneer ze pertinent weet dat het belangrijkste in zijn leven zijn werk is geweest (203). Zij is er nochtans de vrouw niet naar om nu

(1) Hermine Heijermans, Mijn vader Herman Heijermans, De Bezige Bij, 1975, 205 blz., f 16,50.

[p. 129]

eens definitief uit te maken welke Hermans verdiensten precies zijn geweest als toneelauteur en als teaterman. Af en toe stipt ze wel eens polemisch aan dat bepaalde geruchten niet helemaal korrekt zijn, dat de anekdotes over Herman zowel overtekend als onderbelicht uitvallen. Ze schrikt er niet voor terug vanuit de privé-kennis aardige (en ook onaardige) weetjes te spuien. Maar de dramatischteatrale betekenis laat ze als opdracht aan anderen over. Terecht. Niet de kunstenaar en vakman Heijermans staat voorop in haar leven, maar de mens, de vader.

Is een dochter geschikt om de waarheid over de vader te verspreiden? Wat werkelijk is, wat geïnterpreteerd, wat gefantaseerd, dat kan ik niet beoordelen. In elk geval spreekt er een duidelijker beeld uit dan in vorige berichten van verwanten mogelijk bleek. Haar eigen moeder, Marie Peers (Met Heijermans in hemel en put, 1927) was sterk in het zwijgend dulden en vereren-ondanks-alles; Hermans tweede vrouw, Annie Jurgens (Herman Heijermans' laatste levensjaren, 1965) trachtte intimiteit en publiek portret te versmelten. Hermans administratieve vriend, Frans Hulleman (Heijermans-herinneringen, s.d.) staarde weemoedig naar zijn ouwe baas. Hermine doet het helemaal anders. Met het wijze vingertje volgt ze behoedzaam Hermans levenslijn; het verhaal der jaren kruidt ze met weemoed, met weerzin, met liefde, met opstandigheid, met dank, met berisping, met rechtvaardiging, met hele reeksen vraagtekens. Ze neemt aan haar vader te kennen maar strijkt langs de oppervlakkige incidenten; ze geeft het op hem fundamenteel weer te geven en slaagt net op dat moment in een tekenende flits; ze put in zijn werk om een indruk te staven en verwart droom en kunst; ze wuift bestanddelen in het werk achteloos weg en treft daarmee een diepere herkenbaarheid van de raadselachtige man die Herman ook na deze intieme analyse voor ons en bepaald ook voor haar gebleven is. Haar genegenheid voor een vader-door-dik-en-dun is voorbeeldig; de auteur Heijermans is haar langs alle kanten door de vingers en de dromen geglipt. Haar relaas is ontroerend; haar kennis van de kunstenaar helpt ons niet verder. Maar een mens ligt genuanceerd en rijmloos in deze bladzijden ten toon. Heerlijk en eerlijk.

Interesseert ons de mens Heijermans? Uiteraard. Als je altans de belangstelling zorgvuldig afmeet. Dit familie-album, met vergeelde hoeken en uitgeriste figuren, is boeiend om zichzelf. De auteur Heijermans, de begenadigde toneelschrijver en de wereldvreemde vakman van het teater, kom je nauwelijks iets naderbij. Haar behoefte is op de evokatie gericht, en daarom is haar intentie geslaagd. Voor Hermans aandeel in de toneelliteratuur en in het teater van Nederland is het resultaat niets meer dan een bibliografisch incident. Dat klinkt te hard voor dit lieve boek. Hermine geeft prachtige bijzonderheden over het samenleven-met-vader en over diens gedrag tegenover zijn gezin, de familieleden, de beroepswereld, de gemeenschap, de wereld. Maar het blijven indrukken die al dan niet relevant zijn en die je niet kontroleren kunt; de verstrooide kenmerken kunnen wel of niet in zijn oeuvre zijn opgegaan, maar je hebt er geen houvast aan als je precies dit oeuvre naar motieven of tema's zou willen analyseren. Hermine is een begenadigd subjektieve dochter; de objektiviteit van de vader moet je in diens oeuvre zelf aantreffen.

Overigens komt de uitvoerige tekening van Herman er toch op neer dat je een veel-zijdig geheel krijgt. Kritisch of ook niet, somt Hermine zovele kanten van Herman op dat er een niet alleen bont maar sterk tegenstrijdig mozaïek uit te voorschijn komt. Vele citaten konden dienen om de ingewortelde burgerdeugden van Heijermans te demonstreren; zijn avantgardistische moraal en etiek werden keer op keer onschadelijk gemaakt door refleks-reakties die naar zijn eigen diepburgerlijke gezinsmilieu en de tijdssfeer verwijzen. Hier verraadt zich Hermines amateuristische instrumentarium om een uitermate kompleks persoon deskundig voor te stellen. In zowel eerbiedige kniezit als afgedwongen distantie bekijkt ze in kikkerstelling het gezin; de herinneringen vormen een immense stapel waarvan ze maar kleine staaltjes kwijt kan. Vader Herman echter stond in breedbenig reigerperspektief over de petieterige mensheid gebogen en noteerde er de akelige stuiptrekkingen en de eeuwige hunker. Deze twee grondhoudingen vallen moeilijk te rijmen. Maar Hermines gezag behoudt zijn relatieve waarde, uit hart en hoofd gekomen; haar herinneringen zijn geen pedante voetnoten, het zijn bedachtzame aanstrepingen in de rand van een leven. Om de hoofdtekst van dat kunstenaarsleven is het echter begonnen, willen we niet gluurderig in de anekdoten van het bestaan de essentie zoeken.

Dr. C. Tindemans