Ons Erfdeel. Jaargang 18

Omtrent Jan Cobbaert.

Grote, eenvoudige vlakverdelingen en nagenoeg een eenkleurig, getemperd koloriet met gebroken, verfijnde schakeringen; jonge, met hoepels en nog wat spelende kinderen, van wie de omtreklijnen als het ware tintelen in het licht, dat de speelruimte overgiet; anders gezegd, een tere, kommerloze wereld ondanks de soms wat beangstigende schaduw, die zich in het romig licht lang uitstrekt alsof hij de kwetsbaarheid van de ranke kindergestalten onderstreept.

Zo schilderde Jan Cobbaert in de jaren '40.

Hij is al een poosje geleden 65 geworden. Hij werd regelmatig gehuldigd en in de loop van die voorbije dertig jaren heeft hij keer op keer nieuw werk aan het publiek getoond. Van de late jaren '40 tot nu heeft Jan Cobbaert een nooit tanende werklust gehad en een grote produktie nagelaten, maar de ontwikkeling die hij heeft doorgemaakt schijnt toch eerder langs wegen van geleidelijkheid te zijn verlopen. Hij is inderdaad opvallend trouw gebleven aan zijn vroegste temata en grotendeels zelfs aan de plastische uitvoering, ofschoon er altijd opnieuw varianten opdoken. Een juiste waardering van Jan Cobbaerts werk is m.i. alleen mogelijk als men dat werk liefst integraal of ten minste in een ruime keuze zou tentoonstellen. Tot een wezenlijke overzichtelijke tentoonstelling evenwel is het nooit gekomen, ook niet te Mechelen waar de jongste ekspositie naar aanleiding van zijn 65e verjaardag werd georganiseerd in het Kultureel Centrum A. Spinoy.

De vele, opeenvolgende tentoonstellingen van Cobbaert hebben wel het gunstige gevolg gehad, dat zijn populariteit zeer vlug is

Jan Cobbaert. Een van de oudste werken, die te Mechelen werden tentoongesteld op de huldetentoonstelling.

gegroeid, maar zij hebben te gelijkertijd als nadeel, dat de aandacht ook enigszins verslapte zodat de noodzakelijke prikkel ontbrak om zijn geleidelijke, soms langzame ontwikkeling in alle schakeringen op de voet te volgen. Daarenboven maakte de vrij grote produktiviteit het niet eenvoudiger om de reeds bekende konstanten in zijn werk te scheiden van nieuwe, zoniet vernieuwende elementen.

Een moeilijkheid, waarmee blijkbaar velen hadden te kampen als men, gewoon als proef, er de vele kritische en beschouwende bijdragen over zijn werk op naslaat.

Bijna tot in den treure wordt tot in de vroege jaren '60 de aandacht gevestigd op Cobbaerts ekspressionistische scholing en op de verwantschappen met de Cobra-beweging, met de Deen Jorn en de Nederlander Appel.

[p. 118]

Jan Cobbaert.

Bijna regelmatig situeert men zijn werk op het kruispunt van abstrakt en figuratief. Men legt de nadruk op het konflikt tussen beide en de versmelting van deze, nogal pasklare begrippen tot ze geen wezenlijke inhoud meer hebben en worden vervangen door begrippen als ‘beeldvorming’ en ‘werkelijkheid’, die de lading enigszins beter dekken. Men gewaagt nu ook terecht van een nieuwe ‘ekspressionistische’ vorm, vooral stoelend op de geëmotioneerde kleurenaanwending, nog versterkt door de ruwe, geschetste vormgeving.

Tematisch wordt dat werk meestal gedefinieerd met de alles en niets onthullende ‘wereld van het kind’; een bepaling die misschien wel op weg helpt als men de klemtoon eerder legt op de wereld dan op het kind; eerder op zijn omgeving, waarin zijn affekties, zijn dromen, zijn vreugden en zijn argeloosheid, maar ook zijn onverklaarbare droefgeestigheid en zijn ingekeerde geslotenheid gestalte krijgen. Zelfs de angsten van dat kleine, vrijwel ondoordringbare wereldje ontbreken er niet.

Gestalte krijgen betekent vorm geven; het ene groeiend vanuit het tema zelf, het andere er van buitenaf aan toevoegend. Bij Cobbaert is dat zowel het ene als het andere. Hij wil zich in de eerste plaats inleven in de wereld van het kind zelf, om te beginnen in het eigen en door een verkeersongeval verloren kind, later evenwel na het onafwendbare louteringsproces in de wereld van ‘een’ en ‘het’ kind. De vorm is inderdaad kinderlijk, wat houterig, speels en spontaan. Cobbaert poogt te tekenen met de intenties van het kind, elk detail uit de grote omtreklijnen werend. Bij de samenstelling van de kompositie benadert hij dezelfde spontaneïteit, maar niet de handen van het kind zijn het, maar die van een gerijpte, wetende artiest, die bij de keuze en de plaatsing der motieven zijn vakkennis verraadt, gehoorzamend aan dekoratieve wetten, die schuilgaan achter het ogenschijnlijk wetteloze geweld van vormen en kleuren.

Eigenlijk is Jan Cobbaert erop uit door te dringen in een voor hem verloren wereld, die hij zich nog vaag herinnert, die hij weer leven en weerspiegeld ziet in ieder kind, maar die voor elke volwassen geworden mens voorgoed is afgesloten, zo onherroepelijk als het eenrichtingsverkeer van het leven zelf. Of hij moet het allerlaatste kleinood uit de rijke schatkamers van zijn kind-zijn hebben kunnen behoeden. Misschien heeft Jan Cobbaert zijn reeds lange leven niets anders gedaan dan zoeken naar dat laatste kleinood, in zichzelf en in de anderen. Het verlies van zijn zoontje, toen het zeven was, moge wellicht de aanleiding zijn geweest, dit verlies is in de loop van de tijd een groeiende aanwezigheid geworden, zo prangend, zo obsederend dat ze na loutering en verinnerlijking als het ware een evidentie werd. Ook op de korrelaties met de Cobra-groep is herhaaldelijk gewezen, maar toch is er een opmerkelijk verschil.

Cobra is er veeleer op uit alle vormen uit elkaar te rukken en op te lossen, Cobbaert integendeel tracht ze te sintetiseren. Wat betreft de uitbundigheid van de kleuren gaat de vergelijking aanvankelijk wel op, maar reeds omstreeks 1965 maakt de altijd wat omfloerste kleurenfanfare

[p. 119]

Jan Cobbaert.

plaats voor een inniger, getemperd koloriet en voor heelwat pastelkleuren, die nauw aansluiten bij die uit de late jaren '40. Alles wordt weer intimistischer en de gechargeerde, te uitbundige vreugde draagt nu de oprechtere stempel van een glimlachende weemoed.

Dat neemt niet weg, dat de wel streng beperkte tematiek voortdurend wordt bedreigd door het stereotiepe, door herhalingen die niet altijd schakeringen zijn en door varianten, die niet altijd even geslaagd zijn. Cobbaerts werk moet m.i. worden onderderworpen aan een bijzonder nauwgezette keuze en wie zou durven te kiezen zonder de noodzakelijke retrospektieve, waaruit de wezenlijke konstanten en de belangrijkste verworvenheden inzake tematische en plastische ontwikkeling gedistilleerd kunnen worden?

Vanaf de late jaren '60 is Cobbaerts evolutie vooral een formele, tot uiting komend in zijn monotypen, die hij toont te Oostende (1968), te Vaalbeek (1969) en in de eerste ‘overzichtelijke’ in De Tinne Pot te Brussel, waar er ook keramieken en beeldhouwwerken zijn. Is Cobbaert dan als schilder uitgepraat? Of kan hij alleen door middel van andere materies uiting geven aan andere facetten, waarvoor de schilderkunstige middelen ontoereikend zijn? Of zijn zij een noodzakelijk intermezzo om even op adem te komen?

Waarschijnlijk is het dit laatste. Want reeds in het begin van de jaren '70 - Cobbaert stelt dan tentoon te Aalst - treedt een vernieuwend vormelement in zijn schilderijen naar voren. Minder geëmotioneerd reagerend op zijn omgeving, die hij zo vele jaren impulsief ver-beeldt, schijnt hij nu het medium te worden, die de ontvangen impulsen vanuit de buitenwereld vertaalt in vlakken, strepen, vlekken en stippen, ook al keren de vertrouwde tema's onveranderd terug.

Eens is Cobbaert verweten, dat de afstand tussen het kind en hem zo klein is geworden, dat kinderen het ook wel zo zouden kunnen. Ernstig nemen kan men dat verwijt niet. Het moet iedereen immers opvallen, dat zelfs in zijn z.g. spontaanste werken een ‘dekoratieve’ grondslag aanwezig is, altans wat betreft bladvulling en kleurengebruik. Bij wijlen zelfs wordt dit element versterkt door kenschetsende versieringen, die met perioden in zijn werk opduiken. Tevens ontstaat ook deze paradoks: schilderend verzaakt Cobbaert aan elke vaste omlijning, maar in zijn reeksen gouachen b.v. overheerst een vastere vormentaal. Waar de vormen worden opgeheven blijft de kleur de reddende, want bindende schakel en waar de kleuren verarmen, verblauwen en vergrijzen worden zij uit hun vaalheid opgeheven door de nu reddende kontoeren en strengere vormen.

En nu? Zal de hartstochtelijkheid zoals nu en dan het geval is luwen en doven? Zal de kleureksplosie van weleer opflakkeren? Zal Jan Cobbaert zich kunnen vernieuwen of zal hij tot zijn laatste snik de hem vertrouwde tema's in nog fijnere varianten blijven verkennen tot hij er het laatste geheim van heeft ontsluierd?

Jaak Brouwers