Ons Erfdeel. Jaargang 18

Het web van verdriet.

De diverse trends in de recente Nederlandse prozaliteratuur komen in het oeuvre van Ward Ruyslinck om beurten aan bod, net zoals in het werk van Hugo Raes overigens. Zijn eerste korte romans, De ontaarde slapers (1957) en Wierook en tranen (1958) baadden nog in een typisch naoorlogse, eksistentialistische sfeer van verwarring en zinloosheid. Ruyslinck, de filantropische humanist, gaat dan de roman bepalen als ‘creatieve moraliteit’, en van dan af zullen deze polen schommelend in zijn oeuvre tot ontwikkeling gebracht worden. Schrijvend wil de auteur dokteren aan de chaos, op zoek naar een ‘universele therapie’. In romans als Het dal van Hinnom (1961) en Het reservaat (1964) kunnen beide polen niet tot een harmonische eenheid worden gesyntetiseerd. Daarin slaagt Ruyslinck wel in zijn verhalenbundels, als De madonna met de buil (1959) en De stille zomer (1962). In deze werken wordt een Camusiaanse filosofie ontwikkeld: heilig zijn zonder God. In feite overwoog in deze tijd de kreatieve pool: de moraliteit zat erin verborgen. Vanaf De paardevleeseters (1965) wordt de moralise-

[p. 100]

rende pool op de voorgrond geduwd. Aanvankelijk gebeurt dat in een satirische toonaard, zoals in Golden Ophelia (1966), Het ledikant van Lady Gant (1968) en De Karakoliërs (1969). Een boek van 1970, De Apokatastasis of het Apocriefe Boek van Galax Niksen sluit enigszins aan bij de ‘operale’ trend in onze letteren en wil, een bijbelsmytische taal hanterend, een alternatieve zin en vorm zoeken voor het bestaan. De heksenkring (1972) gaat ronduit de maatschappijkritische toer op en velen achtten Ward Ruyslinck ‘verloren’ in het - puur literair gezien - marginale gebied van de geëngageerde schriftuur, het schreeuwende geschrift. Een romantische generatie heeft intussen echter de geengageerde afgelost en ook Ward Ruyslincks nieuwe verhalenbundel, De verliefde akela (1973) keert zich in de titelnovelle opnieuw terug tot het schrijvers-ik, terwijl de kortere stukken, die de bundel moeten vervolledigen, nog maatschappijkritisch zijn. Deze nieuwe wending in het oeuvre van Ruyslinck én in zijn tijd, wordt trouwens bevestigd door zijn recentste publikatie, Het ganzenbord (1974), waarin een solitair reiziger het eenzame spel van de zelfverkenning speelt, tot de overwinning van dit levensspel toe. Kontemplatie is hier opnieuw belangrijker dan aktie, zelfkennis moet aan maatschappijkritiek voorafgaan, wie zichzelf kent, begrijpt de wereld. De schreeuwende agressie - de moraliteit - moet wijken voor de schrikkende vlucht uit de ‘kwetsende, ontgoochelende realiteit, die mijn innerlijk evenwicht en mijn levensritme verstoort’: ‘Ik kan de bestaande maatschappelijke werkelijkheid niet veranderen, waarschijnlijk zelfs niet beïnvloeden, daar ben ik me heel goed van

Ward Ruyslinck.

bewust, en in die omstandigheden blijft me ook niets anders over dan die werkelijkheid te ontvluchten en ertegenover een eigen, innerlijke werkelijkheid op te bouwen. Deze gespletenheid, dit onvermogen om zich aan te passen is ten slotte de diepere zin van elk schrijverschap.’

De titelnovelle van Ruyslincks nieuwe verhalenbundel, De verliefde akela, plaatst precies een ik-persoon in een gespleten, schizofrene situatie. Hij wordt geslingerd tussen twee tegengestelde polen, die - zoals bij Filip de Pillecyn - door vrouwen symbolisch worden uitgebeeld, met name door Ingrid en Ruth. Ingrid is zijn gestorven geliefde: zij is de Thanatos-gedaante, de Euridice waarnaar je niet meer mag omkijken. Ruth daarentegen is de Eros zelf, de verliefde akela, vitaal en genietend van het heerlijke nu-moment. Aanvankelijk is de ik-persoon boos op Ruth, ‘omdat ze met haar wild fladderende vleugels het web van verdriet scheurde waarin ik langzaam van dorst en honger en eenzaamheid wilde sterven’. In een later stadium slaagt Ruth erin hem te brengen tot een gevraagtekende wil tot leven, een behoedzaam ontwerp van een ‘ik’.

Als de ik-persoon aan de overleden Ingrid terugdenkt, de Ingrid-in-hem, is het mistig, herfstig: ze wordt dan een mytische gedaante die uit nevel opduikt en er weer in verdwijnt. De ik-figuur kultiveert deze ‘schemeringen van de dood’ in de schaduw van Ingrid, ‘in de gedachtenis van haar argeloze ogen en haar vreedzame mond’. Om die gedachtenis te eren, geeft hij - net zoals zij vroeger - namen aan de bomen en praat ermee, ‘alleen en van geen mens gestoord’. Ingrid vertegenwoordigt duidelijk het romantische facet van de ikfiguur, het ‘ik’ dat zich inspint in de dood, de andere wereld, de innerlijke werkelijkheid, de natuur de stilte, de verbeeldingswereld, het verleden... Het is het strikt individuele universum van ‘gedroomde verlangens en vervulde dromen’. Ingrids romantische handen schreven lieve dingen op de schalen van zijn ontbijteieren. Dat alles wordt nu, als de schemering alle kontoeren verdoezelt, in het schrijn van de taal bewaard, in de schemergrijze luchtbel van de eenzame novemberse natuur gekoesterd.

Aanvankelijk weigert de ik-persoon zich te laten beïnvloeden door al wat hem van de geliefde droom zou kunnen weghalen: ‘Ik bouwde een stad op met stenen van stilte en drempels van droefheid, en ik bevolkte ze met schimmen en sprakeloze minnaars’. Toch is hij zich soms bewust van ‘het schrikbewind van de stilte’ dat de dood van Ingrid in zijn hoofd en in zijn hart heeft gebracht. In die zin is er ook een Ruth-in-hem, de Eros, de verliefde akela. Ze is een ‘brutaal en nieuwsgierig stuk’, een vitaal meisje dat altijd spiernaakt in haar slaapzak

[p. 101]

kruipt. Haar jonge warme lichaam ruikt naar hooi en beukenootjes, ze scheurt het web van verdriet waarin hij vrijwillig omkomen wou. Daarbij komt nog dat ze, als akela, verantwoordelijk is voor een welpenkamp, ‘een luidruchtige horde uit de stad’. De ‘witte olifant’ voelt zich bedreigd door de ‘grijze kudde’. De ik-persoon verzet zich aanvankelijk dan ook tot het uiterste tegen de Eros-figuur, door als een echte Orfeus voortdurend te blijven achteromkijken naar de schimmige Euridice. Deze eenzaamheidskultus is enerzijds geëksalteerd: de ik-persoon wil zich inspinnen in het enig belangrijke moment van het leven, met name de dood. Anderzijds is de eenzaamheidskultus ook gefrustreerd: hij kan niet leven, is onmachtig tot Eros. De verliefde akela wil hem tot leven wekken, maar hij weigert het leven uit haar handen te aanvaarden. Hij noemt haar Ingrid, ervaart zich als reeds dood, zijn lichaam is een graf. Hij ‘leeft’ in Ingrids verleden en in zijn reeds te ervaren dood. Enkele symbolische temata cirkelen rondom dat doodsmotief. Zo is er het tijdsprobleem van de ik-persoon: hij blijft staande houden dat er nog perziken bloeien (toen leefde Ingrid nog), terwijl het reeds november is, de maand van verval en dood. In het stervende bos scherpen vogels hun snavels, als het wetten van een zeis (Pietje de Dood). In doodsdromen duikt uit het mistige woud een vreemde man op. Te paard doorkruist hij het naaldbos vol webben; af en toe wijst hij naar een vochtige plek met zwavelkopjes of oesterzwammen. Aanvankelijk lijkt het dat Ingrid deze man vergezelt: ze plukt argeloos de satansklauw en wordt vergiftigd door de afschuwelijke dampen die de zwam ontwikkelt. Belangrijk is echter dat deze angstdroom verschuift in een wensdroom, waarin Ingrid Ruth blijkt te zijn! De ik-persoon laat in een wensdroom Eros zelf omkomen. Hierdoor gooit hij zich in de armen van de dood en negeert het leven zelf door het te doden. Deze onmacht tot erotiek bleek reeds uit de verhalen De slakken en De overspeligen op het koningsgraf uit Ruyslincks bundel De madonna met de buil. In Ruth wordt niet alleen Eros gedood, maar ook de leidster van een para-militaire jeugdbeweging en een symbool van kerkelijke kode. Dat echter vooral de onmacht tot Eros belangrijk is, blijkt uit het handschoenenmotief. Na de dood van Ingrid draagt de ik-persoon steeds handschoenen, want ‘de geilheid van mijn bleke, blote handen hinderde me’. In het gekoesterde verleden neemt ook de vader van de ik-persoon plaats, die ‘gevoelige gedichten schreef over de wonderen van de natuur’. Een ander doodssymbool vormen de honderden witte vlinders, zovele immortellen.

In een dagdroom-sekwens vermoordt de ik-persoon ten slotte eigenhandig de Eros-figuur Ruth. Als hij een naar zijn huis wandelende boom neerknalt, blijkt het lijk dat van Ruth te zijn. ‘Ze was tweemaal dood gegaan, eenmaal in het bos, als de geboeide bruid van de man met de bakkebaarden, een tweede maal onder mijn venster, als een wandelende boom’.

Typisch is ook dat hij Ruth in zijn dagdroom dubbellinks maakt. De illusie dat Ruth inderdaad vermoord werd, wordt bij de lezer en bij de ik-persoon nog even in stand gehouden, want de overgangen tussen werkelijkheid en droom, tussen zintuiglijkheid en de andere wereld, worden merkwaardig gesluierd gehouden. De politie - opnieuw de ‘grijze kudde’ - komt erbij te pas, want Ruth is inderdaad zoek. In de tuin van de ik-persoon blijkt echter niet Ruth maar Ingrid begraven te liggen: dat was namelijk haar laatste wens. Indien de droomverschuiving van Ingrid naar Ruth een eerste scharnier was in deze novelle, dan vormt deze verschuiving van Ruth naar Ingrid er een tweede. In het eerste geval werd Ingrid gedood in het bos, maar bleek Ruth, de Eros zelf, dood te zijn. In het tweede geval zit het net omgekeerd: daar werd Ruth eigenhandig gedood door de ikpersoon, maar uiteindelijk blijkt het graf in de tuin voorbehouden te zijn voor Ingrid. Ruth, de Eros, loopt nog vrij rond, opnieuw met bloemetjes op de wangen, zoals vroeger. In de droomsekwenties had ze namelijk bepoederde kaken. Een en ander voelt de ikpersoon aan als een niet vol te houden persoonssplitsing: ‘Het was of ik in twee helften uit elkaar viel, die van elkaar vervreemdden, die elkaar wantrouwden en belogen’. Hij, die zijn romantische vader liefhad maar de moeder haatte omdat ze hem, na een negenmaandenlange kerkering in de baarmoeder, veroordeelde tot leven, wordt opnieuw gekonfronteerd met de verliefde akela, maar nu is er een kans op verzoening met het leven, met harmonie met zichzelf, met zijn geboorte. De verzoening met de moeder kulmineert in een verzoening met Eros zelf.

Puur op de tekst afgaand, zijn de vier verhalen uit de bundel De verliefde akela, met name Twaalf miljoen gaatjes, Het onderhoud, De receptie en Saneren, vóór het titelverhaal geschreven. Ze sluiten nog aan bij de geëngageerde sfeer van De

[p. 102]

heksenkring. Twaalf miljoen gaatjes gelijkt kwa problematiek op Kaas met gaatjes van Roger van de Velde en legt de totale vervreemding van een gepensioneerde buschauffeur bloot. De receptie stelt de walgelijke vriendjespolitiek aan de kaak. Saneren is een zwakker geëngageerd verhaal over de afbraak van woningen voor een modern winkelgebouw. De vier verhalen zijn alle een beetje grotesk, de wantoestanden worden tot in het absurde doorgetrokken. In feite bevatten ze nog oeverloos gepieker over de ‘grijze kudde’ en haar wetmatigheden. Het interessantst is wellicht nog Het onderhoud, waarin een karikaturaal voorgestelde uitgever, een zekere mijnheer Klein (die zijn naam niet gestolen heeft!), Het dagboek van een anarchist van de jonge auteur Maenhout helemaal naar zijn (kommerciële) hand zet. Toch neemt Ruyslinck, dunkt me, hier ook ironisch afstand van het geëngageerde laagje waarvan vele feuilletons hedentendage voorzien worden. In die zin zou je ook kunnen stellen dat Ruyslinck gedeeltelijk van Klein gebruik maakt om zich van Maenhout (zijn vroeger schrijvers-ego?) te distantiëren. Ward Ruyslinck is dood. Leve Ward Ruyslinck.

Hugo Bousset

Ward Ruyslinck, De verliefde akela, Paris-Manteau, Amsterdam / Brussel, 1973, 126 blz. MP 86.