Ons Erfdeel. Jaargang 18

Een Zuidafrikaans dilemma.

De Hertzogprijs 1974, voor poëzie, werd toegekend aan Uys Krige, voor een keuze uit zijn gedichten. Deze prijs is de belangrijkste bekroning die de Zuidafrikaanse literaire wereld kent. Hij wordt uitgereikt door de Suid-Afrikaanse Akademie vir Kuns en Wetenskap. De prijs wil om de beurt het beste werk onderscheiden dat in een voorafgaande periode van drie jaar, respektievelijk in de dichtkunst, het proza en het toneel, gepubliceerd werd. Een Letterkundige Kommissie, met wisselende leden (meestal hoogleraren), brengt daarover advies uit, dat de Akademieraad gewoonlijk volgt, maar ook wel eens negeert. Er zijn in het verleden al meer polemieken gevoerd rond de toekenning van de Hertzogprijs en vaak ging het dispuut over het voorbijgaan aan naar de vorm of naar de geest innoverend werk. De Suid-Afrikaanse Akademie gaf wel eens de indruk van konservatisme en inertie, en werd in verband met vroegere bekroningen al een paar keer door de tijd in het ongelijk gesteld.

Het is een beetje jammer voor de te lang verwaarloosde Uys Krige dat ook de Hertzogprijs 1974 behoorlijk veel diskussie heeft uitgelokt. Krige is wel het tegendeel van konservatief of inert, en bovendien een solitair onder de Afrikaners. Het volstaat te herinneren aan de wereldoorlog, toen Krige oorlogskorrespondent werd bij de geallieerden en later krijgsgevangene van de Duitsers, in een periode dat het officiële Afrikanerdom beslist niet aan de kant van de geallieerden was gaan staan. Ook heeft Krige ooit ronduit geschreven dat hij

Uys Krige.

voor de Progressieve Partij gestemd had, en dat is voor een Afrikaner erg onortodoks. Daarom is het wat ongelukkig dat zijn kandidatuur uitgespeeld moest worden tegen die van Breyten Breytenbach, die andere (en fellere) rebel.

Het advies voor de Akademieraad werd namens de Letterkundige Kommissie geformuleerd door prof. C.J.M. Nienaber. Ik citeer er de belangrijkste passus van (Ter verduidelijking: Dertiger betekent zoveel als ‘aan het woord gekomen omstreeks 1930’, Veertiger ‘omstreeks 1940’; Peter Blum kan worden beschouwd als de eerste dichter van de Sestigers):

‘Uys Krige het heelparty voortreflike sketse, vertellings en dramas voortgebring. Maar hy is in die eerste plek digter, en nà Kentering van 1935 het daar verskeie bundels en versamelings oorspronklike gedigte van hom verskyn. In die bekroningsperiode (1971-1973) verskyn Uys Krige: 'n Keur uit sy Gedigte. Hier-

[p. 98]

die keurbundel vestig opnuut die aandag op die omvang en gehalte van 'n baie belangrike verseproduksie in Afrikaans. Baie van hierdie gedigte het reeds klassiek geword in Afrikaans en neem eerder toe in glans as om met verloop van tyd te verdof.

Die tyd verleen 'n besondere perspektief aan die poësie van Krige: teenoor sy mede-Dertigers het hy deurgaans 'n eiesoortige digterskap beoefen. Hy het buite die tendense van die tyd gestaan, afsydig gebly van die kultus van de profeetskap en die verheerliking van die “fyn en silwer woord”, tegnies en tematologies 'n eie koers ingeslaan en deurgaans sy selfstandigheid bewaar. Hy het o.m. die mees alledaagse woord en beeld binne 'n geheel geïntegreer. Daardeur was hy voorloper van die Veertigers en hul nakomelinge; ook wat betref die aanwending van die gewone spreekvers, soos dit mettertyd voorkom in die poësie van Peter Blum en andere. Voeg hierby die sangerige verse; die speelse toon naas die “heilige” erns; die kwinkslag naas die versigtig ontgonne beeld; die deernis met die dupe van 'n situasie naas die verguising van elkeen wat hom aan veronregting skuldig maak. Talle ander eienskappe van die Krige-idioom bly onvermeld.

Na 'n noukeurige oorweging van alle poësie wat in die bekroningsperiode verskyn het, het die Letterkundige Kommissie besluit dat daaronder niks waardigers vir bekroning voorkom as juis dié van hierdie belangrike maar tot nog toe onbekroonde Dertiger nie. Hulle het derhalwe met 'n groot meerderheid aanbeveel dat die Hertzogprys (Poësie) vir 1974 toegeken word aan Uys Krige, en wel vir sy hele bydrae tot die Afrikaanse poësie.’

We kunnen die motivering grotendeels volgen, al is het ten zeerste de vraag of er in de ‘bekroningsperiode niks waardigers vir bekroning verskyn het’ en of Uys Krige inderdaad ‘in die eerste plek digter’ is. We kunnen ons zelfs met dezelfde C.J.M. Nienaber verbazen: ‘Net hierdie twee steekproewe (nl. met de eenakters Alle Paaie gaan na Rome en Die Sluipskutter) laat 'n mens jou afvra: Hoe is dit moontlik dat Uys Krige nooit die Hertzog-prys vir drama gekry het nie? En dan het Die Goue Kring hier nie eers ter sprake gekom nie’. Zie C.J.M. Nienaber, Oor Literatuur I, 1974, p. 95).

Persoonlijk sla ik ook het proza en de vertalingen van Krige hoger aan dan zijn poëzie. Het is dan ook niet vreemd dat prof. E. Lindenberg die deel uitmaakte van de Letterkundige Kommissie, maar zich van de meerderheid distantieerde de vraag stelt: ‘Het die Herzogprys 'n troosprys geword of 'n afskeidkus? Word dit “volledigheidshalwe” toegeken?’ De formulering kan hard zijn voor Krige, maar de vraag is niet helemaal ongegrond. Lindenberg heeft in een minderheidsverslag geargumenteerd waarom hij de prijs aan Breytenbach toegekend zou hebben. Ik citeer uitvoerig:

‘Gedurende die tydperk 1971-1973 het daar van Breytenbach twee nuwe digbundels verskyn: Skryt. Om 'n sinkende skip blou te verf, 1972, en Met ander woorde. Vrugte van die droom van stilte, 1973. Soos dikwels by sterk impulsiewe, liriese poësie, is die gedigte van ongelyke gehalte (maar bestaan daar êrens 'n volmaakte bundel?). By die beoordeling van 'n digterskap of 'n bundel gaan dit egter nie om 'n “gemiddelde” nie, maar om die peil van die beste gedigte: uit genoemde twee bundels sou ek 'n groep gedigte uitsonder wat nie alleen die allerbeste Afrikaanse verse uit die betrokke periode is nie, maar wat onmisbare bydraes is tot die blywende Afrikaanse poësieskat...

Ek sal hieronder verduidelik waarom Breytenbach se hele oeuvre vir die prys in aanmerking kom, al kan genoemde twee bundels m.i. reeds voldoende motivering vir bekroning wees. Belangriker bydraes tot die Afrikaanse letterkunde het miskien slegs Leipoldt, Van Wyk Louw en D.J. Opperman gelewer. Sy liefdespoësie sowel as sy heimweeverse is ongeëwenaard, veral as 'n mens sy verbluffende taal- en beeldvirtuositeit in aanmerking neem.

Breytenbach is die sterkste, die alles-oorheersende figuur in die hedendaagse Afrikaanse digkuns. Hy oorheers die toneel soos Van Wyk Louw en Opperman vóór hom, en sy invloed kan 'n mens duidelik aflees aan feitlik elke debuut sedert Die ysterkoei moet sweet. (Dit is Breytenbachs eigen debuutbundel, uit 1964). Naas lofuitinge van bekende digters soos Van Wyk Louw en Opperman en 'n kritikus van Antonissen se formaat, bewonder ook die jonger digters en kritici sy werk...

Dat die mens agter die boek sy bewonderaars dikwels in die verleentheid stel, val nie te betwyfel nie. Sommige van sy uitlatings oor die politiek klink ook vir my kinderagtig of aanstootlik. Maar: ten spyte van wat hy self of andere ook al sê, hy bly 'n Afrikaanse digter in murg en bloed; sy poësie is vir ons 'n groot aanwins en sal al die tydelike omstandighede oorleef. Sy werk verdien ruimskoots ons hoogste erkenning - en die Akademie behoort ruim genoeg te wees om bo die kleinlike en per-

[p. 99]

soonlike en politieke dinge uit te styg...’

Het minderheidsverslag van Lindenberg geeft dan nog een aantal meer ‘technische’ redenen op, zoals de datum van publikatie, het feit dat de bekroning toegekend wordt aan een bloemlezing, en de samenstelling van de Letterkundige Kommissie. Er waren namelijk van de zeven leden drie personen die ook zetelen in de ‘Beheerraad oor Publikasies’ (de censuurraad). Hoe kan zo'n kommissie objektief staan, vraagt Lindenberg, tegenover het werk van iemand die vaak als ‘politiek gevaarlijk’ bestempeld wordt?

Aanvankelijk was het minderheidsverslag als vertrouwelijk dokument aan de Akademieraad voorgelegd, maar later werd het door prof. Lindenberg aan de pers toegespeeld. Daarop heeft de Akademieraad de professoren T.T. Cloete en A.P. Grové verzocht op het verslag te antwoorden. De repliek werd volledig door de raad onderschreven, al gaat ze vaak de persoonlijke toer op. De essentie van het antwoord lijkt me samen te vatten in de volgende punten:

- Door te beginnen ‘oor Breytenbach die politikus en Breytenbach as mens agter die boek’ wil Lindenberg de literaire integriteit verdacht maken van die mensen die niet voor Breytenbach stemden.

- Lindenberg beweert dat het engagement van de politieke gedichten van Breytenbach ‘nie so eng en uitsluitend is dat hulle net op die Suid-Afrikaanse situasie van toepassing is nie’. (Ik meen dit te mogen vertalen door: ‘niet alleen op de Zuidafrikaanse situatie van toepassing, maar via Zuidafrikaanse voorbeelden op elk onrecht, waar ook op de wereld’.) De repliek bewijst aan de hand van citaten dat Breytenbach Zuidafrikaanse gebeurtenissen aanklaagt. (Wat natuurlijk niet erg moeilijk te bewijzen is...)

-	Breytenbach heeft geweld tegen de blanke in Zuid-Afrika gepredikt. Als zijn idealen zegevieren zullen de Afrikanerkultuur en -letterkunde over 20 jaar ernstig bedreigd zijn en wellicht niet overleven.
-	Lindenberg praat voortdurend hyperbolisch, overdrijft de literaire betekenis van Breytenbach. Met zijn twee jongste bundels is er een scherp dalende lijn in zijn kunst. Bij hem is er geen groei en geen vernieuwing.
-	Breytenbach heeft vroeger verklaard dat hij een bekroning met de Hertzogprijs niet zou aanvaarden. Hij heeft die prijs een belediging van serieuze Afrikaanse schrijvers genoemd. Hij heeft voor de Afrikaanse taal de naam ‘bastertaal’ gebruikt.

●

Het is niet zo eenvoudig te doorzien wat prof. Lindenberg precies beoogd heeft met het bekend maken van zijn minderheidsverslag. Eén ding is echter zonder meer duidelijk: een bekroning van Breyten Breytenbach zat er echt niet in en de repliek van de Akademieraad geeft daar onomwonden de (hoofdzakelijk politieke) redenen voor.

Maar zei Bredero het al niet? Het kan verkeren! In 1966 luidde het eenparig advies van de Letterkundige Kommissie dat Uys Krige de aangewezen man was om de Hertzogprijs voor Drama te ontvangen, maar de Akademieraad legde dat advies naast zich neer. Daaromtrent haal ik J.H.P. Serfontein aan, in Die verkrampte aanslag (p. 86): ‘Nieliterêre en politieke faktore het beslis 'n rol in die besluit gespeel. In 'n dokument in 1968 beweer mnr. Daan Goosen: “'n Minister by die Voortrekkersmonument op 31 Mei 1966 het hulle kwaai laat skrik, want die Minister het gesê: Bekroon hom en julle sal seerkry”. (Hoewel geen name genoem is nie, is die betrokke minister mnr. B.J. Vorster, toe nog Minister van Justisie.)’

In 1974 is Krige nu toch bekroond, voor zijn poëzie. Wie weet, wellicht krijgt Breytenbach in 1982 de Hertzogprijs voor... Proza?

Jan Deloof