Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 93]

kulturele kroniek

[p. 94]

literatuur

Schuilen onder de regenboom.

Onder de regenboom is het kwaad schuilen. Marcel Coole (^o1913) handelt in zijn jongste bundel over een dergelijke situatie. Men zou ze kunnen omschrijven als ongeborgenheid, naaktheid tegenover de dood én het leven tengevolge van een ziekte, die hier symbolisch met regen wordt aangeduid. ‘Schuilen onder de regenboom’ is een uitgave van Heideland, Hasselt.

Een lichamelijke kwaal heeft mens en dichter gedesoriënteerd, stelt hem bloot aan de dood en onveilig in het leven. Hieruit volgt een bezinning op leven en dood. De dichter maakt een levensbalans op. Net als in Cooles vorige bundels ‘Escalade’ (1967) en ‘Centrifugaal’ (1969) zijn de gedichten min of meer direkte belijdenispoëzie. Maar ook in deze bundel wordt de belijdenis ingekleed door beeldspraak, die alle domeinen van het leven probeert te bestrijken. Hierdoor wordt vaak een indruk van buitenissigheid gewekt. Net als Achterberg poogt Marcel Coole op deze manier zijn individuele situatie in het hele leven en de hele wereld in te schakelen en, zodoende ook te verruimen en te objektiveren.

Het eerste vers van de bundel luidt: ‘Er is geen alternatief’ m.a.w. er is uiteindelijk de dood. Maar nu is de dood voorgoed de ‘cicisbeo’ of onbekende begeleider van de ikpersoon geworden. De dichter in Coole leefde evenwel in een ‘schijndood’ maar werd, door de konfrontatie met de ‘eindbestemming’ a.h.w. herboren: ‘en ik werd weer uw waaier / o poëzie’. Marcel Coole heeft inderdaad tien jaar lang als dichter gezwegen: zijn bundel ‘Kaluwa Kongogedichten’ dateert van 1957 en is metrisch, strofisch en rijmend; ‘Escalade’ (1967) werd gekenmerkt door een grotere vrijheid t.a.v. de traditie en kan gelden als een overgangsbundel; ‘Centrifugaal’ (1969) tenslotte was de eigenlijke vernieuwing: abrupte, suggestieve gedichten, agressief van toon, grillig en buitenissig van beeldtaal en illusieloos van levensvisie; zelfs het overduidelijk engagement in en met de tijd was na ‘Escalade’ sterk afgenomen. Blijkbaar moet de onverwachte konfrontatie met de dood zeer diep ingegrepen hebben in de persoonlijkheidsstruktuur van deze dichter. Op geen andere manier lijkt me de plotse modernistische injektie te verklaren, dit op een tijdstip dat de invloed van de Vijftigers al lang voorbij was en men al schoorvoetend terugkeerde naar meer klassieke vormen. Grosso modo kan worden gesteld dat in ‘Schuilen onder de regenboom’ de krachtlijnen uit ‘Centrifugaal’ worden doorgetrokken. In de beeldspraak die nog meer dan vroeger poogt om de hele werkelijkheid: het verleden, de geschiedenis, de kultuur, maar ook de techniek en de dagelijkse dingen te omvatten. In de levensvisie die de illusieloosheid van vroeger dóórtrekt, zodat er niets anders rest dan een relativerende enigszins schampere ontmaskering van alle zelfbedrog. De slotverzen van de bundel zijn dan ook biezonder belangrijk:

Maar het heeft geen belang
wannéér men sterft.
Er zullen altijd lampen blijven branden.
Als het zoeken naar een naam
voor een straat die niet bestaat.

(Aflossing)

In ‘Schuilen onder de regenboog’ is de belijdenis nóg toegenomen en eigenlijk ook minder verhuld. Direkte belijdenis, bijna zonder verhulling in beelden, komt voor in de gedichten die naar het herbeleefd verleden heenwijzen: een thuiskomst in West-Vlaanderen, de straat waar de dichter een kind is geweest, een klein familiedagboek. In deze gedichten wordt de trouw beklemtoond aan ‘de straat’, symbool voor de arbeidersklasse en de sociale bewogenheid van de dichter, die een paar keren in de bundel aanleiding geeft tot geëngageerde gedichten.

‘Schuilen onder de regenboom’ is als bundel biezonder goed gekoncipieerd, al is hij m.i. te uitgebreid geworden. Een strengere selektie zou hem als bundel alleen maar versterkt hebben. Zoals hierboven reeds aangegeven is het aanvangsgedicht ‘Cicisbeo’ a.h.w. de hele bundel ‘in a nutshell’. Dit gedicht is een autobiografie van de dichter vanaf zijn ‘schijndood’. Het verwoordt op de wijze des dichters wat er sedertdien is voorgevallen zodat de dichter uit die schijndood is kunnen ontwaken. Hoofdpersoon van het gedicht is de ikpersoon en niets weerhoudt me om deze ik te identificeren met Marcel Coole zelf. In een tweede gedicht ‘Zijn’ wordt Cooles levensvisie weergegeven: het bewustzijn van de dood vanaf de geboorte, het bewustzijn van de ‘dorheid’ die ‘in de vele eenzaamheden/van de dagen’ aanwezig is, het enigszins schamper ontmaskeren van ‘de overwinnaarsblik’ van de knaap t.o. het leven, volgens Coole ‘een metafoor’ die door ‘een zich vervelende God’ in de lucht werd geschreven. Inzicht in de nutteloosheid en overbodigheid van de mens heeft Coole verkregen bij zijn

[p. 95]

Marcel Coole.

konfrontatie met de dood en daarover werd al gehandeld in het eerste gedicht. Op beide gedichten die handelen over de dichter en de mens volgen een aantal verzen van herleefde herinneringen. Hierop dan volgt een zeer talrijke reeks gedichten waarvan het onderwerp is: de ziektetoestand en wat ik gemakshalve het persoonsverlies zou willen noemen. De zieke is a.h.w. een vreemdeling voor zichzelf geworden. Vandaar dat de hijpersoon in tal van gedichten voorkomt. Deze hij-gedichten (en ook de hij kan niemand anders zijn dan Marcel Coole zelf) handelen alle over die eksistentiële situatie, het bewustzijn voortaan te moeten ‘schuilen onder de regenboom’. Naderhand, wanneer er weer meer vertrouwen in het leven lijkt te groeien en de ziekte meteen een poëtische revival in de hand heeft gewerkt, zal de dichter weer ikgedichten schrijven. In de bundel is de ikpersoon eigenlijk altijd de dichter, terwijl de hijpersoon de zieke is. Cooles beeldentaal is vaak sprekend genoeg om die vervreemdingssituatie, die eigenlijk een angsttoestand is, over te brengen. Het is een vervreemdingstoestand die angst, maar ook onmacht en fysieke zwakheid suggereert, zodat de dichter niet meer in staat is om tegen de dood te vechten. De hijpersoon zal evenwel een vernieuwde potentie opdoen, hij zal ontwaken als een ander mens, zonder ‘angst om afscheid of bederf’. Hij heeft de vuurproef doorstaan en

Hij is naakt
als slagwerk en trompet,
op enkele verzen
(een peniskoker)
na. (Hoogbloei)

Cooles levenshouding wijst op een aanvaarding van de dood als een onvermijdelijkheid en uiteindelijk gaat de hele bundel vanaf het eerste vers daarover: ‘Er is geen alternatief’.

De ziekte die de mens en de dichter vervreemd heeft van zichzelf maakt hem nu ook bewust van de onvermijdelijkheid van het ouder worden, het aftakelen. De voetballer die oud wordt, het paard dat nutteloos en onbruikbaar is geworden, de pendelaars die doodmoe huistoe sporen, de oude eenzame vrouw, zijn enkele personifikaties van Cooles eigen ervaringen: ‘The saints are marching home’. En in het gedicht ‘Mens’ vraagt de dichter, die zich hier via de spiegel tot een gij richt (de dichter zelf natuurlijk): ‘Is alles vergeefs geweest?’ Het vraagteken komt in de bundel op tal van plaatsen voor. Cooles levensvisie plaatst het vraagteken zelfs centraal. Dit getuigt minder van onzekerheid of twijfels dan van skepsis. Nutteloosheid. Overbodigheid. De mens beschikt nu weliswaar óók - een werk dat vroeger aan God toekwam - maar hoe beschikt de mens? De bloemen werden auto's en het kunstlicht verlengt de eindigende dag (curs. van mij W.S.).

De bundel besluit dan met enkele gedichten die een syntese brengen van het geheel: de genezing, het hernieuwde geloof in het leven maar met het bewustzijn: ‘ook deze dag / zal plots wel spraakgebreken hebben / en een droge huid’ m.a.w. het besef dat de dichter als mens voortaan schuilt onder de regenboom; het besef van het ouder worden en tenslotte de relativerende wijsheid, de skepsis dat het allemaal zo weinig belang heeft... Het leven ‘Als een zoeken naar een naam / voor een straat die niet bestaat’. Dit zijn, als reeds gezegd, de slotverzen van deze bundel!

Graag toch nog een voorbeeld van wat deze bundel in zijn beste gedichten te bieden heeft:

Ouder worden
is een nieuw behang
over een vroeger spreiden.
Het is ervaren beduimelen
en zich bewust verschrijven.
Ouder worden
is ogen krijgen
als de achterkant van de maan.
Het is zijn rivalen kleden
in pastelblauw.
Ouder worden
is plotse begeerte soms,
snel en heftig
als het epileptisch toeval
in de hersenen.

‘Schuilen onder de regenboom’ is belangrijk als getuigenis en levensbericht van een eerlijk zoeker. Het is geen opbeurend levensbericht, maar het is aangrijpend soms door zijn autenticiteit en op tal van plaatsen ook door zijn poëtisch gehalte. Van de drie bundels die Marcel Coole sedert 1967 heeft laten verschijnen is deze bundel de belangrijkste.

Willy Spillebeen

Marcel Coole, Schullen onder de regenboom, 1974, Uitgeverij N.V. Heideland-Orbis, Hasselt.