Ons Erfdeel. Jaargang 18

[p. 86]

komt het nederlands als vak aan duitse middelbare scholen wel van de grond?

hans combecher

Geboren in 1926 te Keulen. Studeerde Engels, aardrijkskunde en Nederlands aan de universiteit te Keulen. Eksamen leraar gymnasium. Had van 1959-1974 leeropdracht Engelstalige verskunst aan de universiteit te Keulen. Is momenteel ‘Studiendirektor’ aan het Stedelijk Gymnasium te Herzogenrath (Dld.), ‘Fachleiter’ voor de aanstaande docenten Nederlands aan het ‘Bezirksseminar’ te Aken en lid van de vaste eksamenkommissie aan de Technische Hogeschool te Aken. Hij is mede-oprichter van het verbond van Duitse leraren Nederlands en lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Hij publiceerde talrijke artikelen over de situatie van het Nederlands in Duitsland.

Adres:
Seghemanstraat 5, Kerkrade-West (Nederl.).

Om de vraag meteen te beantwoorden: ja, - en dat ‘ja’ wordt met een stellige overtuiging gezegd. Toch is het waarschijnlijk dat een Nederlandstalige bezoeker er nog haast niets van zou zien. Het hangt er eenvoudig van af, waar deze bezoeker in de Bondsrepubliek Duitsland terecht komt. Het enige bondsland namelijk waar Nederlands taalonderwijs al een officiële status heeft kunnen verwerven is Noordrijn-Westfalen. Dat is minder droevig dan het misschien klinkt, want Noordrijn-Westfalen - haast even groot als heel Nederland - is meer dan zeventien miljoen inwoners rijk en torent met dit getal als een reus boven de overige bondslanden. Het mag ook zonder overdrijving een centrum van de jonge Duitse Republiek genoemd worden dat veel leidinggevend werk verricht, zeker niet in de laatste plaats op het gebied van scholen en onderwijs.

Trouwens, de meest tastbare motivering voor het invoeren van Nederlands als volwaardig schoolvak - een gemeenschappelijke grens met het Nederlandse taalgebied - deelt Noordrijn-Westfalen met maar één ander bondsland, met Nedersaksen. Deze twee bondslanden zijn de aangewezen middelaars tussen Nederland en Noord-België enerzijds en de rest van het Duitse taalgebied anderzijds. Helaas ziet het officiële Nedersaksen, hoewel het vaak erop gewezen werd, nog zo goed als niets van deze Europese taak. Maar op den duur zal het niet anders kunnen dan het voorbeeld van Noordrijn-Westfalen volgen, als de Nederlandstalige gebieden met gepaste volharding erop aan blijven dringen.

Misschien moet ik de Belgische en Nederlandse lezers even vertellen dat een Duits bondsland op het gebied van onder-

[p. 87]

wijs een absoluut soeveraine staat is; de verschillende ministers van onderwijs onderhouden wel een permanent kontakt met elkaar, maar wat een van de ministers doet heeft voor zijn kollega's geen enkele bindende betekenis.

Ook binnen Noordrijn-Westfalen zou de Nederlandstalige bezoeker zorgvuldig enkele plaatsen moeten uitzoeken, als hij iets van het piepjonge schoolvak Nederlands wou zien, want ons verbond van Duitse leraren Nederlands volgt tot nog toe het principe van ‘regionale zwaartepunten’, om op deze manier op de aanwezigheid van het schoolvak Nederlands attent te maken. Maar hierover later.

Om de lezers enige voorstelling te geven van wat er allemaal gebeuren moe(s)t, om een nieuw schoolvak in te voeren, lijkt het mij verstandig eenvoudig te vertellen wat wij ervoor (hebben) moeten doen. Tijdens dit verhaal zal het noodzakelijk blijken het een en ander aan informatie over de struktuur van het middelbaar onderwijs in Noordrijn-Westfalen te verstrekken.

In de zomer van 1962 kwamen vijf Duitse onderwijsmensen in Keulen bij elkaar, om zich af te vragen of zij wel kans maakten iets voor het Nederlands aan Duitse scholen te doen. Je kon in die tijd, als de rektor van je school het goed vond en het ministerie van onderwijs eveneens zijn goedkeuring eraan hechtte, af en toe een volkomen vrijwillige kursus Nederlands geven van ten hoogste twee lesuren per week. Een onderwijsbevoegdheid voor Nederlands bezat nog niemand, want die kon je in de tijd van onze studiejaren nog niet verwerven. Wij waren gewone leraren die in Engels, Frans of Duits bevoegd les gaven en op de een of andere manier geboeid waren geraakt door de Nederlandse taal en literatuur. Bovendien waren wij van mening dat de verworvenheden van de Nederlanden de jonge Duitse demokratie gunstig zouden kunnen beïnvloeden en vooral in het noordwestelijke Duitsland het vergif van het geïmporteerde Pruisendom zouden tegenwerken om deze streken weer bewust te maken van een geschiedenis die zowel dichter bij hun aard als ook bij de geest van de Nederlanden stond.

Wat moesten wij allemaal doen? Een naam vinden en een groep vormen, die er kans op maakte überhaupt gehoord te worden. Wij hebben toen ijverig namen en adressen verzameld van andere eventuele belangstellenden en om de twee jaar een openbare vergadering gehouden, in alle mogelijke tijdschriften artikelen geplaatst en - waar men ons wilde horen - tientallen toespraken en lezingen gehouden. Na enkele jaren gingen wij er toe over het ministerie van onderwijs te vragen of Nederlands voor alle soorten middelbaar onderwijs op de lijst van toegelaten keuzevakken kon worden geplaatst. Tegelijk stimuleerden wij - soms van achter de schermen - pogingen tot de oprichting van een Nederlandse leerstoel voor Noordrijn in Keulen en van een soortgelijke leerstoel voor het landsdeel Westfalen in Münster.

Toen dit doel bereikt was, waren wij er nog geenszins; want voor de volledige toelating van een schoolvak eist het Duitse onderwijs nog de vervulling van een hele reeks andere voorwaarden. Er moeten bijv. leerboeken bestaan die, na zorgvuldig onderzoek, als een tamelijk strenge didaktische en metodische eisen en normen voldoend zijn uitgewezen, voor zij op de officiële lijst van het ministerie

[p. 88]

geplaatst worden. Wij hebben deze plaatsing inmiddels voor drie leerboeken kunnen bereiken (Mijn vrienden in Amsterdam, door A. Piechorowski / uitgeverij Stablo te Delden; actief nederlands, deel 2, door F. van Passel / De Sikkel, Antwerpen; en Voor wie Nederlands wil leren, door J.G. Wilmots / Ekon. Hogeschool Limburg te Diepenbeek-Hasselt), wat overigens ook betekent dat onze leerlingen er vanaf 1 augustus 1975 niets voor hoeven te betalen. De boeken worden door het land betaald. Natuurlijk vraagt deze lijst nog om enige aanvulling, maar wij zijn al wat blij dat wij het zo ver geschopt hebben. Het is overigens typerend dat tot nu toe geen Duitse uitgever het heeft aangedurfd een leerboek Nederlands aan te bieden dat voor het middelbaar onderwijs geschikt is.

Een erkend schoolvak moet in Duitsland eveneens over volledig uitgewerkte richtlijnen kunnen beschikken, d.w.z. de doelstellingen van het vak, de uit het akademisch geheel van de Nederlandse filologie te treffen keuze, de mogelijke en de aanbevolen metodes zijn te verenigen met de pedagogisch-psychologische vereisten voor de verschillende leeftijdsgroepen en schoolklassen. Dat betekent juist voor het Duitse onderwijs een bijzonder uitvoerige en grondige studie, omdat het de leeftijden tussen tien en negentien jaar omvat; in de meeste bondslanden begint het middelbaar onderwijs op tienjarige leeftijd en eindigt voor een grote groep als op negentienjarige leeftijd het ‘Abitur’ wordt bereikt.

U begrijpt het al: een heidens werk, en vooral ook omdat er niet kan worden gesteund op reeds eerder geschreven didaktisch-metodisch werk voor het onderwijs van het Nederlands als vreemde taal. Ook aan deze vereiste is inmiddels voldaan: in 1973 verscheen Niederländisch - Unterrichtsempfehlungen für die Sekundarstufe I / uitgegeven door het ‘Kultusministerium von Nordrhein-Westfalen’, D-4 Düsseldorf, Völklingerstr. 49. Het boekje (35 blz.) is het resultaat van één jaar inspanning, verricht door zes leden van ons verbond. Dit eerste boekje geldt voor het onderwijs tot en met een leeftijd van zestien jaar. Het vervolg (voor de leeftijd van zeventien tot negentien jaar) is eveneens, na en door grote inspanning, klaar gekomen en ligt nu (in januari 1975) ter perse.

Het is misschien goed zich eens voor te stellen dat er zes leraren zes keer voor telkens een dag de hoofden bij elkaar steken (en daarvoor soms vijf à zes uur reizen) om het werk te verdelen, dan hun individueel uitgewerkte teksten zin voor zin kritisch beoordelen, er een gemeenschappelijke lijn in trachten te brengen en uiteindelijk het geheel klaar maken voor de drukker, en dit alles terwijl het sowieso al slopende schoolwerk doorgaat - behalve dan op die zes konferentiedagen. Werkweken van zeventig of tachtig werkuren zijn bij het Duitse middelbaar onderwijs heus geen uitzondering!

En nog zijn wij er niet. In Duitsland moet een toekomstige leraar van het middelbaar onderwijs na het behalen van zijn universitaire graad nog achttien maanden lang een speciale opleiding in de didaktiek en metodiek van zijn vakken volgen. In deze tijd moet hij - onder toezicht - les geven op alle schoolniveau's, een serie proeflessen met uitvoerige kritische nabesprekingen suksesvol doorstaan, een omvangrijke skriptie over zijn praktische ervaringen indienen en ten-

[p. 89]

slotte een eksamen afleggen dat twee proeflessen en een uur mondelinge ondervraging omvat. Pas daarna mag hij zelfstandig lesgeven en kan hij - na nog een tijd tussen één en vier jaar - voor volledig bevoegd worden verklaard met alle rechten van een ambtenaar.

Deze opleiding bestond voor het vak Nederlands nog niet. Het heeft het ministerie van onderwijs in Dusseldorp enige tijd gekost alvorens het durfde te besluiten op ons dringend verzoek in te gaan en iemand van ons verbond met de opleiding van jonge a.s. kollega's voor het vak Nederlands te belasten. In mei 1974 had de eerste kandidaat deze opleiding voltooid; hij is de eerste leraar Nederlands in Noordrijn-Westfalen die aan alle officiële vereisten voldoet. Hij geeft nu o.a. Nederlands in de mooie grensplaats Monschau (Montjoie).

Eindelijk was nu de kring gesloten. Vroeger hadden alleen vicieuze cirkels bestaan: omdat er geen Nederlands op de middelbare school werd aangeboden, ging haast niemand dit vak studeren, en omdat er geen leraren door de universiteit werden opgeleid, bleven de scholen van Nederlands verstoken. Nu, in 1975, ontvangen reeds enige honderden leerlingen (± 400) regelmatig onderwijs in de Nederlandse taal, van wie sommige later zullen overgaan tot de universitaire studie van de Nederlandse filologie, om daarna hun ‘stagetijd’ in het ‘Bezirksseminar’ te Aken te ondergaan. Zij keren, na deze jaren van voorbereiding, als leraar en multiplikator terug naar de verschillende vormen van middelbaar onderwijs.

De vijf werkers van het eerste uur, die in 1962 begonnen waren de weg voor het middelbare schoolvak Nederlands vrij te maken, kunnen nu met vreugde konstateren dat hun kring inmiddels tot ongeveer vijfendertig is gegroeid. Toen wij een ledental van om de vijfentwintig hadden bereikt, verzochten wij opgenomen te worden in het grote nationale verbond van Duitse leraren vreemde talen (FMF = Fachverband Moderne Fremdsprachen); dit gebeurde overigens in 1970 en wel in de vredeszaal van het stadhuis te Münster/Westfalen, een plaats die voor de Nederlanden zo'n bijzondere betekenis heeft. Sindsdien vormen wij de kleine maar aktieve ‘sektie Nederlands’ binnen het FMF; deze positie maakt het ons mogelijk af en toe artikelen in het verbondsblad te plaatsen en daarmee duizenden leraren te bereiken, om de twee jaar tijdens de nationale kongressen van het FMF samen te komen en openbare redevoeringen en diskussies over onderwerpen uit de Neerlandistiek aan te bieden en, last but not least, voor de postuniversitaire vormingsdagen van het ministerie van onderwijs in aanmerking te komen.

Toen wij met ons werk begonnen, streefden wij ernaar in de nabijheid van de Nederlandse grens een paar regionale zwaartepunten voor Nederlands taalonderwijs te vormen. Onze gedachten richtten zich allereerst op de buurt van Kleef, op Aken en omgeving, op Bocholt en Gronau in Westfalen. Inmiddels wordt in de Kleefse buurt aan zeker zes scholen Nederlands taalonderwijs verstrekt; in het Akense gebied volgen ca. tweehonderd leerlingen aan vijf scholen regelmatig Nederlandse lessen en in het Westfaalse grensland zijn er ook al verschillende scholen die het vak Nederlands rijk zijn. Wij kunnen nu reeds aan een

[p. 90]

volgende stap denken, want sinds 1973 komen de eerste afgestudeerden van de twee genoemde universiteiten het onderwijs binnen, om in Aken hun ‘stagetijd’ te doen. Met deze jonge kollega's moet het mogelijk zijn binnen enkele jaren nog een zwaartepunt nabij de grens op te bouwen en wel in de buurt van de grote stad Mönchengladbach (nu 266.624 inwoners). Om te begrijpen hoe zwaar het wel is zo'n plan te verwezenlijken, wijs ik de lezers erop dat jonge leraren in Duitsland zo goed als geen invloed kunnen uitoefenen op de keuze van hun school; de verdeling gaat volgens centrale planning in het werk.

Toch denken wij nog verder. De enkele eilanden waar buiten het grensgebied Nederlands op middelbare scholen wordt aangeboden (bijv. in Hilden bij Dusseldorp, in Königswinter, in Rheda-Wiedenbrück of Attendorn in Westfalen), moeten uit hun isolement worden verlost. Maar om dit te verwezenlijken hebben wij een groeiend aantal afgestudeerden nodig.

Helaas hebben wij, wat het aantal afgestudeerden betreft, kortgeleden een zware tegenslag te verwerken gekregen. Aan de Technische Hogeschool te Aken (die praktisch een volledige universiteit is) ging de direktrice van de Nederlandse sektie, Mevrouw Dr. Marta Baerlecken, in de herfst van 1974 met pensioen. Zij heeft vele jaren lang onnoemelijk veel voor het Nederlands in Duitsland gedaan; uit haar vroegere studenten zijn dan ook alle leden van de groep, die in 1962 begon zich voor het Nederlands als volledig schoolvak in te zetten, afkomstig. Zij had sommige rechten van een hoogleraar verworven, mocht en kon een komplete opleiding voor toekomstige leraren Nederlands geven en de bijbehorende eksamens afnemen. Helaas zijn deze persoonlijke rechten met haar verdwenen. Sindsdien kan men aan de Technische Hogeschool te Aken alleen nog een paar taalkursussen Nederlands volgen. Dit valt des te meer te betreuren als juist van de Akense Hogeschool een kleine stroom van afgestudeerden die leraar Nederlands wilden worden begon te vloeien en bovendien het Nederlands aan de middelbare scholen van deze regio opgang maakt. In antwoord op onze protesten zegt de ‘Minister für Wissenschaft und Forschung’ van Noordrijn-Westfalen tot nog toe alleen maar dit: dat Keulen en Münster nog voldoende plaats bieden aan meer studenten van het vak Nederlands. Maar de relatief vele aanstaande studenten Nederlands in de Akense buurt, die nu nog op school zijn, gaan niet gauw naar Keulen of Münster toe, want Duitse studenten blijven het liefst in de omgeving van hun woonplaats om de kosten van hun studie laag te houden. Het zou uitermate verheugend zijn als ook vanuit het Nederlandse taalgebied pogingen werden gedaan om in Aken weer een volledige opleiding voor toekomstige leraren Nederlands mogelijk te maken. Dit is des te meer wenselijk als Aken de enige plaats is waar het tweede gedeelte van de lerarenopleiding in het vak Nederlands mogelijk is.

Af en toe bereikt onze vereniging een verzoek van Belgische of Nederlandse kollega's die bereid zijn voor een jaar (of soms zelfs korter) aan een Duitse school Nederlands te geven. Meestal (maar echt niet altijd) loopt een dergelijk verzoek op een wederzijdse teleurstelling uit. Waarom? Allereerst: geen rektor van een middelbare school mag een kursus in een tot nog toe niet aangeboden vak goedkeuren,

[p. 91]

als hij niet bindend tegenover het minisrie van onderwijs kan verklaren dat die kursus ten minste twee jaar lang zal doorgaan. Dan verschilt de mentaliteit van Duitse leerlingen op middelbare scholen sterk van die van Nederlandstalige jongelui; zij willen - min of meer - konstant geboeid worden in de les. Als zij met ‘blokken’ en verwerven van veel parate kennis op de in Nederland en België gebruikelijke manier worden gekonfronteerd, vinden zij het al gauw saai en blijven weg. Ook moet de van huis uit Nederlandstalige docent weten dat hij de anderhalf jaar stage in didaktiek en metodiek van zijn Duitse kollega's mist en derhalve moeite zal hebben om aan de nauwgezette eisen op dit gebied te voldoen. Wij blijven - op enkele uitzonderingen na - aangewezen op eigen mensen, die in het bezit van hun akademische en didaktische kwalifikaties zijn en bovendien het kunnen opbrengen telkens weer voor het nog van alle kanten bedreigde jonge vak Nederlands op de bres te staan.

Wat Nederlandstaligen wel voor ons werk kunnen doen is vooral dit: in eigen land voor meer spontane waardering van de moedertaal te zorgen en hun landgenoten (en dit geldt veel meer voor Nederland dan voor België) af te leren onze leerlingen te ontmoedigen als zij over de grens komen en hun verworven taalkennis willen toepassen. Graag zagen wij ook dat nergens in het Nederlandse taalgebied meer in plaats van de enig juiste naam ‘Nederlands’ zulke misleidende termen als ‘Vlaams’ - ‘Flämisch’ of ‘Hollands’ - ‘Holländisch’ werden gebezigd. Onze leerlingen zijn, op hun beurt, ook weer kleine Europese pioniers die het aandurven de in het Duitse taalgebied meest verguisde taal te leren en voor haar rechten op te komen; zij hebben er, dacht ik, recht op, een beetje bevestigd te worden in hun soms nog wat wankele overtuiging dat zij iets leren dat de moeite waard is.

Maar wij beleven in ons werk zeker niet alleen ontmoedigende dingen. Een van de mooiste belevenissen die ik als leraar heb gehad was een toevallig weerzien met een oud-leerlinge. Zij zat in de Belgische trein die in Aken Duitsland binnenkomt. Ik stapte er in Aken in om naar Keulen te reizen. Zij herkende mij en vertelde dat zij een poosje in Nijmegen had gestudeerd en nu in Leuven verder leerde. En toen kwam het: ‘U heeft voor mij door uw Nederlandse taallessen, destijds op school in Kleef, een ontzaglijk boeiende wereld ontsloten waarvan onze Duitse landgenoten niet eens vermoeden dat zij bestaat’.

En nog iets dat aanleiding tot vreugde geeft: sinds september 1974 wordt op mijn school, het Stedelijk Gymnasium te Herzogenrath (Dld), Nederlands als volwaardig vak (met proefwerken en invloed op de overgang) driemaal per week gegeven. Andere scholen zullen spoedig dit voorbeeld volgen.

Kerkrade, januari 1975.