Ons Erfdeel. Jaargang 17

Waarom moest de vlucht van de adelaar mij bekoren?

Drie jaar geleden verraste Monika van Paemel zowel noord als zuid met haar eerste zeer persoonlijke boek Amazone met het blauwe voorhoofd. De Vlaamse boekenbeurs bekroonde dat in 1972 met de Prijs voor het beste literaire debuut. Terecht. Maar voor een getroffen kritikus wordt het juist na een debuut pas spannend: zal de auteur de beloftes kunnen waarmaken? Monika van Paemel heeft zich goddank niet laten verleiden om gauw gauw een tweede op de markt te gooien. De Confrontatie kwam pas na jaren. Het lost alle beloftes van het debuut ruimschoots in. In De Confrontatie zittten heel wat tema's uit Amazone enz.: verbondenheid met het Oostvlaamse landschap, de dominerende grootmoeders, de oudere vreemdeling die haar erotisch inwijdt, verzet tegen muffe burgerlijkheid en eentonigheid, de tweeslachtige houding tegenover de man. Maar er is een groot verschil in de manier waarop ze die tema's nu hanteert. Amazone was voor een groot deel autobiografisch: flarden herinneringen en dagdromen vanuit de gezichtshoek ‘dit beleefde ik op deze wijze’. In De Confrontatie fungeren dezelfde elementen anders: ze dienen als wegwijzers voor auteur en lezer op de speurtocht naar de eigen identiteit. De Confrontatie is geschreven vanuit de gezichtshoek ‘dit is de ik die het beleeft’. Landschap, grootmoeders, zijn nu niet meer belangrijk op zich, maar alleen voor zover ze tot bewustwording voeren.

Iedereen die ooit een bewustwordings-proces meemaakte, kent het verschijnsel dat je als mens uit tegenstellingen lijkt te be-

[p. 740]

staan en in tegenstellingen denkt, handelt, droomt. Dat kan verwarring veroorzaken en die kan lang duren (een boek lang). Ben je twee, misschien drie mensen eigenlijk? Om dat aan te duiden zijn er in dit boek afwisselend drie personen aan het woord: Mirjam, Zoë, zeer betrokken op elkaar en de auteur. Mirjam trekt zich in het begin terug op een eenzame kamer om zichzelf te leren kennen. Zoë zoekt haar telkens op en fungeert als schakel met ‘buiten’ en het verleden. De rol van de auteur is eerst niet duidelijk. Maar langzaam begint de lezer, doordat er steeds meer details samenvallen, te vermoeden dat Mirjam = auteur = Zoë. Dat klopt: aan het eind versmelten ze. De zelfanalyse is dan goeddeels gelukt, het is tijd voor syntese. Het ene aspekt van zichzelf, dat in Mirjam verpersoonlijkt is, tekent ze cynisch: een vrouw die het verleden dikwijls verraadde, die kwetsbare dromen koestert, die in de wilde natuur zou willen leven en de dagelijksheid afwijst. Zoë is de tegenpool: het dagelijkse en wetmatige. Zij wijst juist Mirjams ‘krankzinnige experimenten’ af. Ze wordt doodgewoon verliefd met alle konsekwenties van dien. Ze daagt Mirjam uit om uit de irrealiteit van haar kamer te komen en haar dromen te toetsen aan de werkelijkheid. Mirjam van haar kant dwingt Zoë haar schijnzekerheden door te prikken: het versuffende dagelijks bestaan, én het verleden waarin ooit een man haar bedonderde: ‘het gaat niet over, ik voel het, het leeft in mij als een ziekte, woekert en komt boven in allerlei verwrongen gestalten, het bepaalt mijn handelen, het verknoeit mijn nachten’ (37/8). Pas wie het verleden goed onder ogen ziet, kent zichzelf.

Twee aspekten daarvan fungeren duidelijk als grote stukken in de legpuzzel van het ik: het dualisme tussen dagelijksheid/konformisme en rebellie daartegen; en het dualisme tussen de man als elke dag te dulden heerser en de man als de geliefde om wie het bloed zingt. En die twee dualismes hangen samen zoals elke feministe weet. Maar een literaire bespreking is geen feministisch traktaat en Van Paemels boek is dat (gelukkig) ook niet. Wel is het geschreven vanuit een groeiend vrouwelijk zelfbewustzijn en als zodanig zal het t.z.t. in de literatuurgeschiedenis een interessant tijdsdokument vormen. Het enige wat mij dan nog van het feministische hart moet, is dat zij bepaalde vrouwelijke verworvenheden niet nadrukkelijk en dwingerig beschrijft zoals wij feministen soms wel eens plegen te doen. Monika van Paemel doet het subtiel, als vanzelfsprekend, organisch verweven in het geheel. En dat vind ik verdomd knap!

In een interview met Ben Bos in De Nieuwe Linie (20/27-12-1972) zegt ze: ‘Ik kom uit een land waar de kleinburger woont; hij etaleert eigenschappen die ik haat, de zelfingenomenheid, de domheid, het je aan de regels houden waarin je je werkelijke gedrag kunt camoufleren... meisjes worden helemaal opgefokt tot zelfontkenningen... als vrouw heb je hier niets te willen, laat staan van de norm af te wijken. Ik heb dit alles achter me gelaten’. Werkelijk? vraag ik me af bij het lezen van dit boek. Want het tema komt toch nog telkens terug. Zoë: ‘We wisten dat we anders wilden leven, we hadden dezelfde hekel aan de sudderende wijsheid die zo demonstratief over onze hoofden werd uitgekraamd... we rammelden met oude ketens... we waren zo trots en tegendraads’ (121/2). In hun meisjestijd zijn zij en Mirjam door de kultuurlaag heengebroken, maar dat kan omdat kinderen er nog niet zo dwingend in worden vastgepind als volwassenen. Als je vrouw bent geworden, dwingt je omgeving je erin terug, of een verliefdheid, of het ritme van je menstruatiecyclus (prachtig herkenbaar beschreven!). Zoë wordt tot irritatie van Mirjam verliefd, zwanger, een rustige nestemoeder: ‘o, ik ben een bezige vrouw, je zou me op maandag Martha kunnen noemen, met driedubbele voorraad groenten in de kelder, maar soms kan ik er wel op spuwen’ (71/2).

Wat is er verkeerd gegaan, vraagt ze zich af, dat ik tóch ben gaan lijken op de meisjes waar we zo op neerkeken, die met de kookpotten, de tv en de familiequiz? Door de konfrontatiebezoeken aan Mirjam dringt het besef tot haar door dat ze zich door de dagelijkse sleur heeft laten verduffen en vervreemden van de realiteit en zichzelf: ‘ze zag plotseling hoe de nieuw aangeplante boompjes het laatste jaar gegroeid waren. Het zouden op een dag volgroeide bomen zijn, maar er was veel kans dat zij nog altijd van de jonge boompjes zou spreken’ en: ‘haar borsten, netjes opgebed in hun kanten kamertjes... Zo gaat dat, dacht ze, op een dag ben ik ze netjes opgebed in hun kamertjes vergeten’ (74).

Brengt dat besef haar nader tot tegenpool-Mirjam? Nee, want die leeft ook ingekapseld. Mirjam durft niet uit de afzondering van haar kamer komen, eigenlijk een fluwelen dromendoos. Midden in het boek staat een flashback, een dagdroom van de auteur en Mirjam, een ontmoeting met een oude vrouw die zonder man bij een molen woont. (Molen is een geladen begrip bij Monika van Paemel: plaats van

[p. 741]

haar niet zo gewenste geboorte.) Deze vrouw ervaart ze als ‘onberoerd, graniet, maar intens en dwingend leven’ (92). Zo zou ze zelf willen zijn, zo kan ze het nooit: ‘Ik zou op mijn knieën naar haar toe willen kruipen, een week zacht dier, waarom moest de vlucht van de adelaar mij bekoren? Maar wij kunnen elkaar alleen maar gepantserd aanstaren. Ik vecht voor mijn vrijheid’ (93).

Vrijheid kontra de beklemming van de dagelijkse dingen en het konformisme, deze dualiteit is bij Monika van Paemel nauw verbonden aan een andere die ik noemde: de verhouding met de man: liefde kontra verraad, ‘een verlangen naar aanvulling (kontra) een vrees voor overheersing’ (Amazone, 45). Dit dualisme blijft in Amazone vrij abstrakt. Er wordt genoeg over gezegd, maar ze maakt het niet zo aanschouwelijk. Wel vertelt ze daar een sprookje over Gisela (= zijzelf) die een zoon had moeten zijn en altijd plaats moest maken voor zonen en mannen. Dit leidde uiteraard tot ‘laaiende opstand tegen de vader en de zonen. Een rebellie die nooit zou eindigen’ (Amazone, 45). Aan de andere kant is er de stem van het bloed die niet zwijgt, integendeel. Het konflikt ligt tussen toegeven aan die fundamenteelste drang naar vereniging enerzijds en anderzijds het afwijzen van de konsekwenties: onderwerping aan de man, echtgenootje spelen, de onvrijheid voor de vrouw in een levenslange verbintenis met een man en echtgenoot. ‘Ik wil je merrie zijn en omdat ik je liefheb verlangen dat je mij zou berijden, maar ik zal niet dulden dat je mij zadelt’ (Amazone, 47).

Rechtstreeks komen er in De Confrontatie geen mannen voor. Onrechtstreeks heel wat. Ik duidde Zoë's verliefdheden al aan, haar zwangerschap, het versuffende moederschap. Mirjam lijken die zaken te irriteren. Op Zoë's vraag ‘wat heb je, je bent toch niet verliefd?’ reageert ze met ‘altijd als vrouwen iets hebben vragen ze, ben je verliefd, ben je zwanger, wil je hem verlaten? Alsof er niets anders is dat ons drijft’ (75). Maar ook zij kent maar al te goed het verschijnsel dat in het geïnstitutionaliseerde huwelijk de man degradeert van de geliefde naar de gedulde: ‘Heb je dan nooit het bed moeten delen met een man wiens huid je een vloek was, onder wiens stoten je jaren ouder werd van de haat die je achter je tanden moest wegkauwen? Heb je de kinderen niet zien weggroeien... iedere dag verder van jou, is jouw zoon nooit een man geworden en je dochters vrouwen met klagende stemmen?’ (77). Bij Zoë leidde zo'n verbintenis tot verduffing, bij Mirjam tot haat die ze zich toestaat te voelen. En omdat zij en Zoë één zijn, betekent dat een verder stadium van bewustwording.

Een geliefde, dat kan alléén een man zijn die niet bindt, de verre, de nauwelijks bekende (bestaat hij wel echt?). Zoë: ‘Jij geliefde, onbekende, ik groet je, de palmen van mijn handen geheven’ (13). Mirjam: ‘Jij was anders, je gaf geen bevelen, je lokte. Je toonde me geen afgebakende wegen, maar het avontuur’ (27). Hoe die twee tegenstrijdige houdingen tegenover de man nu in één verband te zien? Ik geloof dat er een sleutel zit in wat ze in Amazone abstrakt al zegt: ‘man en vrouw zijn halve wereldbollen, het levenswater kan slechts vloeien als zij in elkaar passen. In elkaar worden zij één en toch meer zichzelf’ (45). Maar de dagelijkse gewoontes en het geïnstitutionaliseerde huwelijk scheiden wat vrouw en man juist zou moeten binden en wat in De Confrontatie Zoë en Mirjam in hun dagdromen over de verre geliefdes ook ervaren. De auteur staat tussen beide in. Zij doet een poging de polen te verzoenen door enerzijds te berusten in de situatie zoals die nu eenmaal daar ligt, en anderzijds een meer ideale situatie schrijvenderwijs in het leven te roepen: ‘En jij? Mijn grote twijfel. Jou kan ik alleen nog verdragen, werkelijkheid maken door je uit te schrijven. Door je te maken tot wat je uiteraard niet bent... Voor wij sterven maak ik jou tot “de man”. Onbekende vrouwen zullen naar je hunkeren, mijn droom bevestigen’ (24, kurs. HvB).

Zo krijg je twee werkelijkheden naast elkaar. Zij zullen wel eens botsen. Toch is er winst: aan het begin van haar bewustwording (en het boek) voelde de auteur ze in hun pijnlijke tegenstrijdigheden meer aan dan dat ze ze al herkende en ontwarde. Dat veroorzaakte de wrevel en de vlucht. Aan het eind is er niets opgelost maar wel veel bewust geworden. De droom staat nu helder links, de dagelijksheid onontkoombaar rechts. De man als heerser en wrokkig gedulde echtgenoot blijft links en de man als stimulerende geliefde rechts. Maar door dat onder ogen te durven zien, heeft ze een steviger basis gelegd voor de hoop die tegenstellingen te kunnen verzoenen en verdragen, onder meer door het schrijfproces. Zo kan ze de dagelijksheid stofferen met het fluweel en de ruige bossen van de droom, met de man die hij niet is, nooit is. Dat zou dan de noodzaak tot vluchten kunnen opheffen.

Aan het eind gaat Zoë naar Mirjam ‘voor de laatste keer.

[p. 742]

Door jou weet ik dat het leven meer is dan het verleden en de ijzeren wet van de seizoenen. Door jou kan ik afscheid nemen van mijn kinderen’ (147). En Mirjam trekt haar kamer van afzonderig uit met een rode vlag, strijdbaar op naar de konfrontatie met de realiteit. De auteur heeft het laatste woord. Zij rijdt naar huis haar ‘spiegelbeeld tegemoet... gevangen en toch bevrijd’ (152).

Er is alleen één onontkoombare komplikatie. Zelf-bewustzijn vermindert de konfrontatie met de dualismes niet, en evenmin de noodzaak voortdurend pijnlijke keuzes te moeten maken. Zelfbewustzijn verandert slechts het perspektief waaronder dit gebeurt. Daarom begint en eindigt dit boek met dezelfde zin: ‘Morgen zal ik dezelfde woorden anders gebruiken’.

Hanneke van Buuren

Monika van Paemel, De Confrontatie, Nijgh & Van Ditmar, Den Haag, Rotterdam, 1974.