Ons Erfdeel. Jaargang 17

Willy Spillebeen: Een teken van leven.

‘Een teken van leven’ noemt Willy Spillebeen de gedichten die hij tussen 1959 en 1973 geschreven heeft en die als Gemini Literaire Paperback in 1973 bij de Standaard Uitgeverij, Antwerpen verschenen zijn.

Een aanduiding waarvan de zin onderzocht kan worden over 250 bladzijden verzen: deels oudere, bekende, reeds gebundelde en deels nieuwe, soms al wel gepubliceerde maar nog nooit in een boekdeel samengebrachte.

De vroeger al eens gebundelde gedichten zijn afkomstig uit De spiraal (1959), Naar dieper water (1962) en Groei-pijn (1966). De nieuwere gedichten werden samengebracht onder de aanduiding Torso. Ze zijn verdeeld in vier groepen: ‘Balans’, ‘Wrevelige vervreemding’, ‘Torso’ en ‘Licht een gedicht’.

Een uitgave als deze verplicht ons om vanuit de nieuwere schrifturen achterom te kijken naar de oudere en om de oudere met de nieuwe te vergelijken. Met de gedichten wordt de dichter gepresenteerd, zeker wanneer hij zelf zijn gedichten een teken van leven noemt. Waarschijnlijk dat het voor de dichter even leerzaam is als voor de lezer om van tijd tot tijd in zijn eigen retrospektieve rond te wandelen. Intelligent dan en op zijn hoede. Het geeft inzicht en voor de dichter voornamelijk dit inzicht: of hij alles wat hij te zeggen had - en soms meer dan dit - al niet gezegd heeft en er dus maar het best mee ophoudt. Indien men er van kon uitgaan dat inderdaad alle schrijvers van verzen intelligente mensen zijn, dan zou men een tegelijkertijd retro- en prospektieve uitgave als deze van Spillebeens gedichten voor dichters verplicht moeten stellen. De meeste dichters zijn helaas niet intelligent. En als ze wisten dat men hen, wanneer hun gewauwel tot zelfs voor hun naastbestaanden overbodig geworden is, op hun veertigste als straf het hoofd zou afhakken, dan hadden ze zich al van hun twintigste af geoefend om met het hoofd in de hand voor de borst uit de buik verder te praten.

Waarschijnlijk heeft men er vroeger al op gewezen dat de titels van de dichtbundels, die Spillebeen tot 1966 liet verschijnen, zeer betekenisvol zijn. Niet zozeer De spiraal, wel Naar dieper water en Groei-pijn. Beide titels verwijzen zowel in de logische orde als in de beeldende orde naar iemand die voor zichzelf een inzicht aan het zoeken en, meer dan een inzicht aan het zoeken, een plaats aan het afbakenen is.

In Naar dieper water herkent de dichter, groeiende, zichzelf in een situatie van disharmonie: hij is de verdrevene uit het land van oorsprong, uit de kindertijd, het bestaan met de onbeperkte mogelijkheden. De romantikus, die leeft met het gevoel dat hij de aansluiting mist met de konkrete omgeving uit zijn jeugd, met zijn voorzaten. Deze konkrete omgeving komt over als landelijk, konservatief, ouderwets. Ze schenkt geborgenheid. In het werk van nog andere Westvlaamse schrijvers - ik denk hierbij speciaal aan André Demedts - kan men een soortgelijk heimwee onderkennen naar een als paradijselijk ervaren rurale en patriarchale omgeving. Blijkbaar verleidt het ietwat zwaartillerige levensgevoel van de landelijke Westvlaming hem gemakkelijk tot een vitalistische verering van de natuur. In Naar dieper water en ook later krioelen Spillebeens gedichten van antropomorfismen, emfatische aanspraken tot de

[p. 738]

‘goede, goede aarde’ en beelden die regelrecht aan het arsenaal van het literaire vitalisme ontleend zijn. Dit geeft iets oneigens aan deze gedichten. Ook de in de liefde ervaren disharmonie - vrij oppervlakkig en een beetje aan de titanische kant beschreven - doet in de gedichten uit Naar dieper water zeer literair aan. Het wekt de indruk alsof de hele zelfherkenning, die zich in deze bundel aan Spillebeen voltrekt, een gevolg is van zijn kennismaking met de literatuur. Door haar leert hij het bestaan kennen, niet als een vanzelfsprekend maar als een problematisch gegeven. Hij herkent de literaire problemen in zichzelf, schrijft ze uit maar raakt daarbij nauwelijks door de dichte massa van literatuur heen, die hij rond zich opgeslagen heeft. Alleen de patetische ernst waarmee hij zijn literaire problemen belijdt, doet geloven dat er achter de woorden, wel iets ernstigs aan de hand zou kunnen zijn.

Het heeft Spillebeen Groei-pijn gekost om uit de literaire vervreemding weg te geraken en te komen tot het eksakte bepalen van zijn eigen wrevel, onvrede en gespletenheid. Ik heb er reeds op gewezen dat hij dit boek zelf ‘een teken van leven’ heeft genoemd. Ik hoop dat hij mij daarmee niet op een dwaalweg gezet heeft, wanneer ik meen te begrijpen dat de eksakter omschreven, meer persoonlijke, en grondiger onderkende problematiek, die in de gedichten uit deze bundel naar voren treedt, een gevolg is van zo eenvoudige en ingewikkelde toestanden als ouder worden, kinderen krijgen, zichzelf herkennen als vader. Het is namelijk voor de oudere dichter duidelijk geworden dat er geen breuk bestaat in de kontinuïteit tussen hemzelf, de omringende natuur, het vooren nageslacht, de vrouw. Niet voor niets droeg hij in 1966 deze bundel op ‘Aan mijn ouders, mijn vrouw en mijn kinderen’. De onvrede die hij als jonge man gekend had, was uiteindelijk niet het gevolg van een gemiste aansluiting met de wereld rondom hem. Wat hij had gedacht disharmonie te zijn, werd uiteindelijk herkend als harmonie. Daardoor werd de spanning die zijn ervaringen doorkruiste echter niet opgeheven. Wel lokaliseert hij nu duidelijk de oorsprong van deze spanning: wat het bestaan in laatste instantie elegisch maakt, is de in alle leven ingebouwde dood. Dood, die én de vernietiging én de voltooiing van het leven is. Als ogenblik van vernietiging wekt deze dood omwille van zijn alles ontluisterende tussenkomst de wrevel op van de dichter. Maar onvermijdelijk en vanzelfsprekend als de dood van het leven het komplement is, moet hij aanvaard worden. Alle leven, en vandaar ook de liefde, krijgt betekenis en kontinuïteit door de dood. Het duidelijkst omschrijft Spillebeen deze problematiek van wrevel en aanvaarding in een paar gedichten die ontsproten zijn aan heel konkrete situaties als de wandeling met zijn kinderen of de dood van een vogel. Literaire beïnvloeding kijkt bij deze beste gedichten slechts van heel uit de verte toe. Spillebeen schrijft duidelijk aan een belijdenis. Hij trekt het monument van zijn leven op in woorden. Het is derhalve niet eigenaardig dat hij reeds vanaf zijn eerste gedichten belangstelling gehad heeft voor de eigenaardige bezigheid die het schrijven zelf is. Reeds in De Spiraal achtte hij het mogelijk om via het woord tot achter de dingen door te dringen en de daar overal verspreide waarheid samen te brengen. Een vrij teoretisch standpunt, waarbij het woord - paradoksaal - door een romantisch bezetene werd erkend als een instrument tot het verwerven van kennis en waarheid. In latere gedichten wordt het schrijven minder teoretisch en meer vanuit de schrijfervaring benaderd. Schrijver wordt beschreven. Voornamelijk in Groeipijn, waarin een hele afdeling gaat onder de titel ‘De hand die schrijft’. In deze gedichten wordt de bij het schrijven gevoerde strijd beeldend omspeeld. Het blijft alles nogal barokkerig en aan de oppervlakte en het zegt over het schrijven in se weinig meer dan dat het ervaren wordt als een heul tegen te sterk opdringende en ondoorzichtig lijkende belevenissen: begoocheling en ontgoocheling. Pas in de nieuwe, nu voor het eerst gebundelde gedichten wordt het schrijven weer naar de diepte benaderd.

In al zijn gedichten komt Spillebeen over als een mens die niet zozeer door gedachten en inzichten wordt gedreven als wel door ervaringen en emoties. Zij vormen het uitgangspunt voor het schrijven. Gedachten - en niet alleen gedachten maar ook uitdrukkingsvormen - worden dikwijls bij anderen herkend. Vandaar die nooit verdwijnende afhankelijkheid van sommige literaire voorbeelden. Het is dus

[p. 739]

niet verwonderlijk dat de nieuwe inzichten betreffende het woord, de taal, het schrijven, die uitgeschreven worden in enkele van de gedichten die na 1966 ontstaan zijn, volkomen gelijklopen met de inzichten die al veel andere literatoren en filosofen vóór hem in fenomenologische zin geformuleerd hebben. Men kan het Spillebeen niet kwalijk nemen dat hij de hele problematiek van de uitdrukbaarheid van de werkelijkheid d.m.v. het woord en van de werkelijke waarde van het benoemen als scheppen niet heeft uitgedacht. De inzichten die hij bij anderen heeft opgedaan, blijven echter te zeer teorie opdat ze als gedicht zouden overkomen.

Veel genietbaarder zijn daarentegen de nieuwe gedichten waarin de dichter op alle vlakken zijn ervaringen registreert. Het is tekenend dat aan de verzameling nieuwe gedichten in dit boek de benaming Torso meegegeven werd: essentieel maar onaf. Het gaat hem om een ruime verkenning binnen het veld van de ervaringen; niet meer, zoals in de vorige bundels, om een rechtlijnige zoektocht in de diepte. De dichter heeft zich in het problematische bestaan genesteld. Aanvaarden staat niet gelijk met ondergaan.

Wie aandachtig-intuïtief (de woorden zijn van Spillebeen zelf) zijn wereld bewoont, gaat niet ten onder. Hij blijft op zijn hoede, onderkent harmonie en disharmonie en durft de beide beleven en uitdrukken. Op alle vlakken wordt ervaren hoe het heerlijke leven én de teloorgang van leven onvermijdelijk in elkaar geweven zijn. En hoe de teloorgang zich stilaan in het vooruitschrijdende leven zelf aan het voltrekken is. De balans wordt opgemaakt en dit zou rust moeten schenken. Maar voor de romantikus rijzen nieuwe bedreigingen. Binnen hemzelf ontstaat de behoefte om verder op zoek te gaan naar een antwoord op: wat is nu eigenlijk dit altijd als vanzelfsprekend aanvaarde ik? En buiten hem raakt de natuur waarmee hij zich volledig in zijn kindertijd, door de vervreemding in zijn jeugd heen en nu als oudere man opnieuw, steeds intens verenigd gevoeld heeft, in de verdrukking. Wrevelige vervreemding ditmaal.

Spillebeen is in al zijn gedichten steeds opmerkelijk zorgzaam met taal omgesprongen. Dikwijls iets te gekunsteld, zodat zijn beste bedoelingen onder woorden verstrikt geraakten. Of te emfatisch. Het is jammer dat men tussen al deze bloedernstige dingen slechts negen regeltjes aantreft waaruit blijkt dat de man ook problemen kan relativeren. En men kijkt dan nog eigenaardig op, wanneer hij uitgerekend lacht om de teatraliteit van Marsman, terwijl zijn eigen verzen bij pozen dreunen van vitalistische grootspraak. Literatuur - en meer uitgebreid kontakt met de kunst, want het is opvallend hoeveel namen van schilders of beeldhouwers in of naar aanleiding van gedichten opduiken - lijkt mij voor Spillebeen een noodzakelijk kwaad. Zij brengt hem tot hemzelf. Maar ze weerhoudt hem er tot in zijn nieuwste gedichten van iets te dikwijls van zichzelf zelfstandig uit te schrijven. In de gedichten waarin een ‘Teken van leven’ eenvoudig gegeven wordt en konkreet niet bij de literatuur maar bij zijn eigen dagelijkse doen aansluit, is de zwaarmoedige Spillebeen het meest geloofwaardig en mijns inziens dus ook het belangrijkst.

Eric Derluyn

Een teken van leven, gedichten, Willy Spillebeen, Gemini Literaire Paperback, 1973, Standaard Uitgeverij, Antwerpen.