Ons Erfdeel. Jaargang 17

Kulturele betrekkingen tussen Indonesië en Nederland.

De ontmoetingen met het ‘Indisch’ verleden, ze behoren tot de zo vele fascinerende facetten van Indonesië. Dit laatste weekend van april bracht ik met enkele vrienden, onder wie het de wereld bereizende echtpaar De Lorm, een dag door in het eilandenrijk dat daar ver uit de kust van Jakarta in de Javazee ligt. Het zijn vooral de eilandjes in de baai van Jakarta, waarop de bakstenen resten van forten, aanlegsteigers en gudangs nog vorm geven aan de herinnering aan de koloniale tijd: Onrust waar eertijds de pakhuizen stonden van de V.O.C., Purmerend en natuurlijk Edam. Op de zeekaart dragen ze nu hun Indonesische namen, maar die worden nauwelijks gekend. Maar vraag je, bij heider weer op het strand van Jakarta, naar Edam, dan wordt het je waarschijnlijk gewezen. Je herkent het, vóór de horizon, aan de oude vuurtoren, gebouwd ‘onder de regering van koning Willem III’, die bij avond nog onveranderd zijn flitsen uitzendt naar van ver naderende schepen. Die vuurtoren, het is het eerste oriëntatiepunt wegvarend vanuit Priok naar het gebied van de duizend eilanden. De kust is al spoedig niet meer dan een hoge gekartelde rand van grijs, een lucht van stof in het net begonnen hete seizoen. In de late middag is dat anders: een zware regenbui in de buurt van Bogor heeft de hemel schoongewassen en de donkere Gedeh en tweebultige Salak rijzen daar, nu zo dichtbij lijkend, op.

Edam, het was hier dat de in velerlei opzichten zo bijzondere 17e eeuwse gouverneur-generaal Johannes Camphuis bij voorkeur zijn pensioenjaren doorbracht. Vanuit Indonesisch standpunt behoort Camphuis tot de ‘goede’ gouverneurs-generaal van het vroegere Nederlands-Indië. Maar hij was meer dan dat: een kunstkenner, een minnaar van de wetenschap, maar ook een groot verzamelaar van schelpen. Zijn schelpenvriend, de vroeger zo beroemde Valentijn uit de Molukken, zeilde door die wijde baai van Batavia naar hem toe om Camphuis' verzameling te zien. Beiden zullen het eilandje rondgelopen hebben, een uurtje gaans, de ogen speurend op het witte zand.

Ik verbeeld me de fundamenten van het in Japanse stijl gebouwde huis van Camphuis gevonden te hebben, liggend op de grens van het zand naar de groene dichtbeboste kern; een feit - zo het dit al mag zijn - zonder betekenis voor ieder ander, voor wie het ervaart de benadrukking van een bepaalde sfeer, een zekere konkretisering van wat je uit de boeken weet: Camphuis temidden van zijn zeldzame orchideeën of lopend in z'n privé-dierentuin met daarin een zeldzame heel witte en een eveneens heel zeldzame erg zwarte aap.

De redaktie van dit tijdschrift moge mij vergeven, maar de herinnering aan mijn eerste verblijf - bijna 2 jaar geleden - op Edam wil ik nog even kwijt. Daar was dan eerst het bezoekje aan de vuurtorenwachter, want ik wilde de vuurtoren op en het bos in. Ik vertelde hem iets over de geschiedenis van zijn Edam en ik had onmiddellijk een professoraat in de archeologie op zak, wat ik me maar liet aanleunen. De vuurtoren mocht ik op: boerenkool met hier en daar het vervallen rood van half vergane huizen uit de Japanse tijd. Het bos mocht ik niet in, militaire voorraden of iets dergelijks, verboden dus.

Terug op de grond, met een glas thee bij de vuurtorenwachter, komt de soldaat langs die, zo zegt hij, al 14 jaar lang het eilandje rondloopt. Hij draagt het geweer op z'n gebogen nek, zijn magere blote knieën steken door z'n versleten broek. Hij is halfgek: óf hij moet hier rondlopen vanwege dit feit óf hij is het geworden door dit voortdurend cirkuleren. De man heeft honger, ik geef hem wat brood, een flesje cola en sigaretten. Ik ben nu zijn vriend, bovendien een groot archeoloog, dat kun je zo zien, dat heeft de wachter

[p. 618]

hem al verteld. Ik mag het bos in. Worstelend met hoog alangalang en lianenbarrières overwinnend, maken we enkele goede uren door, een kort proces van vriendschap tussen twee zo totaal verschillend gemotiveerde individuen: hij wil eigenlijk het bos uit, naar z'n tweede flesje cola, ik wil ‘oude resten’ zien. Hij begrijpt er niets van. Ik zeg ‘stenen’. Die weet hij wel. Zich oriënterend op struiken, een oude kapokboom (die ook steeds weer verdwijnt) en nog een andere boom laat hij mij alles zien wat hij zelf ooit gezien heeft. Drie heel oude graven bijvoorbeeld, naast elkaar, twee grote en een heel klein, van een kind. De tijd heeft de inskripties utigesleten, lezen kan ik ze niet meer. Bij mijn voeten scharrelen vreemde beesten. Hij krijgt dorst, ik ook. Hij legt zijn geweer naast mij neer, slingert zich als een aap tegen een papajaboom en gooit de vruchten naar m'n handen. In de groene half-duisternis slurpen we naast elkaar zittend, de overrijpe papaja. Dan gaat hij weer de boom in, haalt er nog zes en doet ze beneden in zijn helm. Voor mij, ‘veel lekkerder dan in Jakarta’, een warm geschenk. Ik mag ze ook dragen, in die helm, een ellende, maar ik wil hem vooral niet teleurstellen. Toch verlies ik er twee en kom onder de schrammen en talloze beten van ik weet niet wat voor beesten weer op het strand waar ik mijn zeer verontruste landgenoten aantref.

Terwijl wij op die laatste zaterdag van april 1974 in onze kleine motorboot onder een al laag hangende zon terugbromden naar Priok, arriveerde op de nieuwe internationale luchthaven van Jakarta, Halim, een Nederlands gezelschap van bijzondere allure: Het Nederlands Kamerorkest

De hoboïst Han de Vries met het Nederlands Kamerorkest in Indonesië.

dat ook verschillende Indonesische steden - dankzij de steun van het ministerie van C.R.M. - in zijn Aziatisch tournee kon opnemen. Op het moment dat ik dit schrijf, moet het eerste koncert nog gegeven worden, en dat zal dan gebeuren in de grote studio van de Indonesische televisie. Een grotere hindernis kan men zich nauwelijks indenken, ik doel dan niet op die studio - die is goed - maar op de gekompliceerde voorbereidingen waarvoor de toch al onderbezette kulturele afdeling van de Nederlandse Ambassade (inklusief het Erasmushuis) zich geplaatst zag. Normaal vinden de kulturele aktiviteiten plaats in Taman Ismail Marzuki, het grote kulturele centrum van Jakarta, met zijn eigen organisatie- en publiciteitsapparaat, maar door gereserveerde zalen kon het N.K.O. daar niet terecht. De TV-studio was de enige uitweg. En daarmee werden de Nederlandse Ambassade en het Erasmushuis hun eigen impressario, echt geen geringe zaak in een land met zo veel organisatie- en kommunikatieproblemen. Het waarom? De Indonesische (staats)-televisie is doodarm. Je ziet het direkt aan de in het algemeen armetierige kwaliteit van de uitzendingen. Kenmerkend daarvoor zijn de oudbakken Amerikaanse filmseries die 7 avonden per week worden vertoond, zonder ondertiteling in het Indonesisch en betaald (gesponsord, heet het) door grote ondernemingen die daarmee het recht verkrijgen hun artikelen bij het publiek aan te prijzen. Aktuele nieuws- of sportuitzendingen zijn er nooit. Een publiciteitsorgaan bestaat niet. Geen geld. Het N.K.O. kon de studio en een paar technici (uiteraard tegen betaling) krijgen en daarmee was het dan helemaal uit. Wèl een optreden in de studio, maar géén uitzending voor de televisie, want de Indonesische T.V. is ook al niet in staat om het werkeljik geringe bedrag - de Nederlandse T.V.-makers zouden er hard om lachen - dat het N.K.O. daarvoor moet vragen, op te brengen. Het zij zo. Ik zou zeggen, daar waar de subsidie - terecht - al zo rijkelijk vloeit, doe er dan nog maar een beetje bij. Het N.K.O. is toch niet niets en als je kultureel gaat ambassaderen, pik dan vooral zo'n spotgoedkoop televisie-optreden mee. Voor de kulturele propaganda een gemiste kans, naar ik meen niet te wijten aan krenterigheid, maar aan kommunikatiestoornissen aan Nederlandse zijde. Jammer, meer dan dat!

•

In de kulturele kronieken betreffende Indonesië in dit tijdschrift is bij herhaling gepleit voor een fundamenteel ander beleid van het Erasmushuis, het Nederlandse kulturele centrum in Jakarta. Dat gebeurde nog eens samenvattend in mijn vorige kroniek n.a.v. het vertrek van Cyriel van Dijk, als direkteur opgevolgd door de heer A.B. Vinkenborg. De kulturele afdeling van de Nederlandse

[p. 619]

Ambassade staat nu, zoals bekend onder leiding van de Heer Mr. A.L. Schneiders.

Hoe kan het Erasmushuis optimaal funktioneren binnen de Indonesische samenleving en welke wegen kunnen worden betreden om kontakt te krijgen met het jongere en het jonge, het Nederlands niet meer beheersende Indonesië. Denkend over een andere koers, gaat het m.i. toch in de eerste plaats om deze vragen. En ik noteer t.a.v. het Erasmushuis enige lichtpunten van de afgelopen maanden. Schneiders nam een goed initiatief: hij nodigde een aantal alumni uit die de laatste jaren, op wat voor terrein dan ook, in Nederland hebben gestudeerd. De diskussie (in het Indonesisch!) onder ongeveer 30 aanwezigen koncentreerde zich vooral op de vraag wat het Erasmushuis kan doen voor de jonge intellektuelen. Talrijke suggesties werden gedaan. Het kontakt d.m.v. de diskussie wordt binnenkort voortgezet. Een volgende keer hoop ik erop terug te komen. Twee andere optimistische berichten: pater Dick Hartoko, docent aan de Gadja Mada-universiteit in Yogyakarta, maar vooral bekend als de stuwende kracht van het goede kulturele tijdschrift Basis sprak in het Indonesisch en voor een groot aantal jongeren (studenten) over de westerse mystiek. De door Indonesië om advies gevraagde Nederlandse architekt professor Bakema hield voor een talrijk, door uitnodigingen geselekteerd publiek, een zeer geslaagde lezing over ‘low cost housing’, een zeer aktueel probleem in het overbevolkte Indonesië.

Lezingen in het Nederlands waren er ook: de schilder Bert Hermens (hij exposeerde zijn in Indonesië gemaakte schilderijen

Daniël Otten (viool) en Johan Otten (piano) op tournee in het Verre Oosten.

in het Erasmushuis) causeerde over Nederlandse schilders uit de 17e eeuw; de heer Ohlenschlager liet een selektie uit zijn klokken -en horlogeverzameling zien en vertelde wat over de tijdmeting door de eeuwen heen. Dan was er nog meneer Soeprapto die een voordracht verzorgde over de betekenis, mystiek en symboliek van de bloemen voor het Indonesische volk.

Voor een tjokvol huis danste ‘Bali indah’ (= prachtig Bali) o.a. een fragment uit de Ramayana. Dansers en danseressen (beeldschoon hoor) werden begeleid door een werkelijk briljante gamelan. Het klonk alleen wat oorverdovend in deze onnatuurlijke omgeving. De tempeldekors waren prachtig, maar surrogaat blijft het.

Geëksposeerd werd er ook weer in het Erasmushuis: Bert Hermens werd al genoemd, ook de bekende Jakartaanse schilder Mustika liet zijn nieuwste werk zien, evenals 3 jonge batikschilders.

Begon ik de aktualiteit met het Nederlands Kamerorkest, waar we morgenavond naar gaan luisteren, ik besluit deze kroniek met het duo Otten (piano/viool) dat in april als onderdeel van een Aziatisch tournee in verschillende Indonesische steden koncerten gaf: ‘schitterende demonstraties van groot technisch kunnen en superieure muzikaliteit’. Niet het klichee, maar wel de inhoud ervan onderstreep ik van harte. Het was goed, heel goed.

Gerard Termorshuizen Jakarta, 28 april 1974