Ons Erfdeel. Jaargang 17

Niet akkoord.

1.

Op de 15de Conferentie der Nederlandse Letteren werd een resolutie aangenomen over een jaarlijkse bloemlezing van kritisch werk. Een jaar later nam men de beslissing om ze uit te voeren. Het resultaat was Kritisch Akkoord 1967. De eerste uitgave van zo'n bloemlezing is altijd een eksperiment en het boekje had inderdaad dat karakter. Kennelijk was men er toch tevreden over, want tot nu toe verschijnt zeer regelmatig elk jaar een keuze uit de Noord- en Zuidnederlandse tijdschriften.

In wezen veranderde er weinig aan de eerste opzet. Alleen het opnemen van kranterecensies over een bepaald boek, zoals de eerste keer, werd niet voortgezet. Soms neigt de groep samenstellers, die elk jaar anders is, naar een tematische keuze. Vorig jaar bijvoorbeeld werden essays verzameld rond het onderwerp literatuur - maatschappij. Gebruikelijk is dat niet. Gewoonlijk gaat het om een kwalitatief verantwoorde keuze uit de tijdschriften.

Hoe is het dit jaar? Ik kan niet anders zeggen dan teleurstellend. 14 essays vullen de bloemlezing van 148 bladzijden. Van deze korte opstellen zijn er naar mijn mening maar drie die het niveau halen dat ik verwacht. Hebben de samenstellers dan zo'n slechte smaak? Ja en nee. Nee, omdat bij de keuze van het al of niet opnemen meer faktoren dan alleen kwaliteit een rol spelen. Die faktoren werken zelfs het kriterium van de kwaliteit tegen en kunnen een doorslaggevende rol spelen. Ik kom er zo op terug. Ja, omdat ondanks de moeilijkheden die de soort uitgave stelt, de artikelen grotendeels beneden de maat zijn, of niet geschikt voor deze uitgave die schijnt te mikken op de geïnteresseerde lezer wiens tijd zodanig beperkt is dat hij niet in staat is de tijdschriften door te nemen.

2.

De bloemlezing bevat naast een algemeen kritisch opstel van Fens (over de toekomst van de literatuur), een bespreking van een poëzierichting (Nieuw Realistische Poëzie) door Willy Spillebeen, een literair-historisch essay met brieven (van Gerrit Borgers over Louis Paul Boon), een schoolvoorbeeld van close-reading (over een gedicht van Claus door Wildemeersch), een rechttoe-recht-aan neergeschreven boekbespreking van De Taal Der Liefde door Marcel Janssens, enz., enz.

Op de eerste drie opstellen heb ik geen aanmerkingen. Die keuze lijkt me terecht. Maar bij het volgende begint het al.

Het is het opstel Pieter Daens van Louis Paul Boon. Het historisch aspekt. van Karel van Isacker. Als historikus heeft Van Isacker een principieel ander uitgangspunt, hoewel hij het er met zijn literair-kritische opmerkingen niet slecht afbrengt. Een volwaardig literair opstel in een tenslotte literaire bloemlezing lag toch meer voor de hand?

Vervolgens Victor E. van Vriesland door Martien de Jong. Een artikel met helaas weinig diepgang, met een niet zo originele visie. De Jong zegt de ‘gewone’ dingen. Uitermate slecht is Kossmans Verslag van een dwaling. Het is de neerslag van een gesprek met Van Vriesland waarin Kossman vragen stelt in de trant van: ‘wat bedoelt u daar nou mee?’.

Het stukje close-reading dat Wildemeersch laat zien aan de hand van een gedicht uit De geverfde ruiter is nogal pittig, waarschijnlijk te lastig voor de ‘geïnteresseerde lezer’. Dat geldt nog meer voor Willy Roggemans opstel over René Gysen dat zó inzet (en op het zelfde moeilijkheidsniveau blijft): ‘het is vol-

[p. 580]

doende dat het mekaniekje van de vrij hypothetische menselijke persoonlijkheid door een intern of extern schokje kantelt, uit zijn al dan niet fictief evenwicht wordt gelicht, opdat een kettingreactie van gebeurtenissen zou plaatsvinden en een dolle dynamiek zou geschapen worden waarbij de kans op het vatten of blijven vatten van een causaal verband weldra onmogelijk wordt en een kluwen van misverstanden het resultaat van de verwarring is.’

Het erop volgende gesprek met Patrick Conrad (interviewer Willem M. Roggeman) is wel aardig, maar ik vraag me af of er geen belangrijker zaken op te schrijven zijn.

Op de rest van de opstellen is ook nog wel wat op te merken, maar hier zal ik het maar bij laten. Interessanter is na te gaan welke kriteria werken bij de samenstelling van zo'n uitgave.

3.

In de eerste plaats de kwaliteit. Deze zou altijd uitgangspunt moeten zijn maar het ligt al direkt voor de hand dat zowel lange als moeilijke artike en van goede kwaliteit, af moeten vallen. Maatstaven als omvang en moeilijkheidsgraad spelen dus een rol. Verder een zekere afwisseling, dat zeggen de samenstellers trouwens ekspliciet: ‘gestreefd is naar zoveel mogelijk verscheidenheid van onderwerp en vorm’, en zij voegen eraan toe ‘naar een gelijke verdeling tussen de bijdragen uit Zuid- en Noordnederlandse tijdschriften’. (Verantwoording.) Er komen nu drie kriteria bij, want naast de twee door de samenstellers genoemde, lijkt het aannemelijk dat zowel in het noorden als in het zuiden zoveel mogelijk tijdschriften aan bod komen. Hier is trouwens dit jaar niet veel van terecht gekomen. Ik mis Raam, De Gids en Tirade. In die tijdschriften zijn korte, niet-specialistische en kwalitatief goede bijdragen verschenen. In Raam over Hermans, in Tirade over Van het Reve.

De moeilijkheid is bovenstaande kriteria te verenigen binnen een gegeven ruimte van zo'n 150 pagina's. Het hoeft geen betoog dat dàt een onbegonnen zaak is, zoals dit jaar weer blijkt.

In één opzicht in ieder geval hebben de samenste'lers dit aan zich zelf te wijten. Het opnemen van twee artikelen over Boon en twee over Van Vriesland mag een tegemoetkoming aan de aktualiteit zijn, aan de andere kant neigt dit zoveel naar tematisch kiezen, dat de problemen niet meer te overzien waren. Bovendien was men m.b.t. die vier artikelen inkonsekwent, gezien het uitgangspunt van ‘verscheidenheid’.

Kortom, in alle opzichten, zowel wat de soort uitgave betreft, als de keuze dit jaar, een teleurstellend boekje. De enige, schrale troost die de samenstellers kunnen koesteren is de principiële onmogelijkheid binnen de gegeven omvang een redelijke keuze te doen. Op de volgende Conferentie van de Nederlandse Letteren zou men tot een besluit moeten komen de omvang minstens te verdubbelen. Dan wordt zo'n uitgave zinvol.

Ruud Kraayeveld

Kritisch Akkoord 1973. Een keuze uit in 1972 verschenen essays in Noorden Zuidnederlandse tijdschriften samengesteid door J. Deleu, W. Hazeu, W.G. van Maanen en W. Verhegghe, Amsterdam-Brussel, Uitg. Paris-Manteau, 148. p.