Ons Erfdeel. Jaargang 17

Zelfportret met gesloten ogen.

‘Het laatste wat ik schreef was “Mathias 't Kofschip”. Dat boek werd ruim 6 jaar geleden gemaakt. Sindsdien niets creatiefs meer.’ Het verslag van die schrijfkrisis vormt het hoofdtema van de nieuwe tekstenbundel van Fernand Auwera: Zelfportret met gesloten ogen. In die periode was de auteur zozeer gebiologeerd door de vraag naar de betekenis van het engagement, dat het schrijfproces zelf eronder leed: de inspiratie werd als het ware dood-geteoretiseerd. Reeds Mathias 't Kofschip was een boek over de verhouding ik-werkelijkheid, waarin de hoofdpersoon, de man die blijkens zijn naam steeds met de taal bezig is, na een ijle zwaai door de ruimte van het maatschappelijke engagement, weer terecht komt voor zijn spiegelbeeld. Opnieuw voelt hij een astma-aanval, hij werpt zijn feestneus weg en een late revolutionaire bom gooit hem in de spiegel zelf, zodat hij zich ‘kwetste en doorkerfde met tientallen spiegelfragmenten van zichzelf’. Hetzelfde probleem werd dan uitgediept in twee interviewbundels, met name Schrijven of schieten? en Geen daden maar woorden, waarin Auwera het probleem van het engagement voorlegt aan talloze auteurs.

Zelfportret met gesloten ogen is een uiterste schrijfpoging om uit een impasse te raken. Voor dit boek kreeg Auwera niet alleen de August Beernaertprijs 1972-'73 van de Akademie, maar ook de Arkprijs van het Vrije Woord van het NVT. In zijn dankwoord voor de Arkprijs zegt Auwera: ‘Ik heb zelf moeten vaststellen hoe mijn wereld zich versmalde toen ik enkele strikt persoonlijke problemen te verwerken kreeg. Daarom ook dacht ik dat het noodzakelijk was maar eens te beginnen met het opruimen van een hoop puin en leugens en bedrog in mezelf. Misschien zou ik daarna, ook als schrijver, verder kunnen. Dat heb ik dus in dit boek trachten te doen, zo eerlijk mogelijk.’ Auwera's engagement kan alleen dan eerlijk zijn, als hij zich schrijvend bezint over de funktie van het schrijven en zich verzet tegen al wat de taal kan uithollen: het sloganmatige van het maatschappelijke taalgebruik, een misbruik. Het is het engagement van het ene (schrijvende) individu tegen het andere (leende) individu, een moeizaam ontwerp van een ik, een keihard gevecht tegen het schijn-ik, de toekomst-projektie van het gedroomde wens-ik (alle dagen lijken op elkaar). Het schrijven is het scheppen van Een huis van woorden op Altijd mijn eiland. Het is een gevecht in de spiegel, vaak in het luchtledige, steeds ‘op zoek naar een karakter’. Gevecht in de spiegel is overigens de profetische titel van een nooit gepubliceerde mislukte jeugdroman. Blijkens het stuk Waarom ik mijn baard heb laten groeien, waarin Auwera zijn eigen literaire evolutie schetst, is heel zijn werk één zwijgend, steeds mislukkend pogen ‘om na een besloten, ziekelijke jeugd, uit het isolement te kruipen, aanvaard te worden’. Dat aanvaarden heeft echter ook een aspekt van zelfaanvaarding, van het schrijvend zoeken naar zichzelf, het wegschrijven van het akteurs-ik, het invullen van de witte plekken in het ontwerp. Langzamerhand verlaat hij daarbij het gefingeerde verhaaltje, de onwaarschijnlijke anekdote, schrijfvormen waarin hij niets van zichzelf kon of durfde stoppen, om zich gewonnen verloren over te geven aan de enig autentieke schrijfdaad, die van het genadeloze zelfportret. Schrijven tegen de leugen die hij zelf geworden was, eindelijk zichzelf durven en kunnen zijn: ‘De literatuur is het nageltje waaraan ik mijn leven heb opgehangen.’ Dat zoeken naar een karakter, naar een identiteit, gebeurt echter met gesloten ogen, uiterst behoedzaam, voorzichtig tastend, puzzelstukje per puzzelstukje. Het is het romantisch-introverte kijken naar binnen, de thuisreis der introspektie, het blind willen zijn voor de zintuiglijke schijnwereld. De wereld, die de astmatische jongeman eerst deed breken als glas, verpulverde tot een vakuüm-ik, kan hij schrijvend bezweren door de ogen te sluiten en te leven naar binnen. Een en ander werd in de hand gewerkt door de oogoperatie van Fernand Auwera, de medische uitkomst van één van zijn jeugdtrauma's, blind te zullen worden. De oogoperatie gaf de auteur de mogelijkheid tijdelijk blind te mogen worden.

Dat blind-worden voor de zintuiglijke wereld is een ziende-

[p. 578]

worden voor de enig zinvolle ‘werkelijkheid’: het innerlijke leven. Dat dit heilzame proces schrijvend, met de taal, gerealiseerd kan worden, is geen evidentie die het hele boek als vanzelfsprekend wordt voorgesteld. Zelfportret met gesloten ogen bestaat in feite uit twee delen, met name Een fles in zee (13 verhalen) en Zelfportret met gesloten ogen (4 teksten). De laatste tekst van het tweede deel heet eveneens Zelfportret met gesloten ogen, zodat de lezer en ook de schrijver (die immers geschreven wordt) in een drievoudige beweging het heilige der heiligen, de zelfkennis, steeds dichter benaderen. De Gilliamsiaanse fles in zee, de ultieme noodkreet van de banneling, bereikt wellicht toch een bestemming.

Van de 13 verhalen uit het eerste deel, zijn er 9 in de hij-vorm, 4 in de ik-vorm. Van die 4 heeft er echter één (Gekneusde jeneverbessen) een vrouwelijke ikpersoon, terwijl het eerste verhaal een ‘je’ zijn ‘ik’ laat zoeken. Het tweede deel daarentegen bestaat uitsluitend uit ikteksten. Ook in de struktuur van het boek zit een evolutie van een ‘hij’ naar een ‘ik’, een ontwerp van een ‘ik’. Een schrijvend groeien naar het zelfportret met gesloten ogen.

Een heerlijk dagje buiten waar het eerste deel mee begint, verwijst naar Dag lieve hoer, waar het tweede deel mee aanvangt. Schrijvend werd hier minstens de zin van het schrijven opnieuw ontdekt. Een heerlijk dagje buiten zit nog vol verlangen om de taalwereld te ontvluchten en zich in een roes te storten in een oppervlakkig bestaan.

Schrijven is dan nog zelfmoord plegen, zich afsluiten van het leven; de woordspiegelingen vervreemden hem van de wereld en

Fernand Auwera.

van zichzelf. Een verhaal is met name een ‘verschrikking, een apocalyps, een labyrint vol valkuilen’ voor het eigen ik, een verfijnde wijze van zelfbedrog. De ik-persoon zit op een dood spoor. Niets bestaat: de werkelijkheid, het ‘ik’, de taal: alles is vervalsing. In Dag lieve hoer is een evolutie merkbaar. De ikpersoon blijft zich verwijten dat er een kortsluiting bestaat tussen wat hij zegt en wat hij denkt, dat hij uit twee ikjes bestaat, dat hij zijn echte ‘ik’ verbergt achter een akteurs-ik. De taal werd door hem misbruikt in gesprekken maar ook in het schrijven van fiktieve verhalen. De uitweg bestaat echter hierin, dat schrijven ook autentiek kan zijn, ‘een poging om alsnog iets uit het puin te redden’, een manier om ‘eerlijk te kunnen zijn met woorden’. Hij wil niet langer zacht, bang en laf zijn, en zich - zelfs als hij schrijft - kamoefleren voor de spotvogels, de nu volwassen geworden schooljongens die de astmatische puber honend nariepen en met de vinger nawezen. De ik-persoon uit het titel- en slotstuk besluit opnieuw te schrijven. Hij wil niet langer opgesloten zitten in de kerker van zijn verleden, toonloos blijven herhalen ‘alles wat ik ooit nagelaten heb te doen uit lafheid, uit beperktheid, uit angst, uit kleinheid’.

Daarnaar graven, doet Auwera nog in zijn verhalen uit het eerste deel. Dat neemt niet weg dat in dat deel voor de lezer minstens vier prachtige leeservaringen zijn weggelegd, met name Het mateloze sterven van Kasper Windhoek, De stilte is een verdacht geluid, De tempelwachters en Altijd mijn eiland. In het eerstgenoemd verhaal voelt Kasper Windhoek zich afgesleten tot op het bot door het totaal absurde kantoorwerk. Hij wendt zich van iedereen af en droomt soms van de dood. Hij vlucht in een bestaan-als-een-verhaal wanneer hij zich tot het uiterste voorliegt niet meer naar huis terug te keren en naar Parijs te gaan. Hij geraakt niet verder dan een zielig perronkaartje en keert dan naar huis terug, weer een illusie armer. De hij-persoon uit De stilte is een verdacht geluid is eveneens gealiëneerd van het leven, waarvan hij slechts de wereldvreemde toeschouwer is. Ook zijn geliefkoosde pleisterplaats is het station. Hij wordt beheerst door angst: de maatschappij is een schijnwereld. Maar ook van binnen staat hij voor een muur: hij is ‘van binnen blind’, terwijl het juist de bedoeling van Auwera is schrijvend van binnen ziende te worden, waarvoor hij echter pas een uitkomst zal zien in het tweede deel van het boek. De wereld is een slachthuis. De kalveren die er worden geslacht, zijn de uitgestotenen onder de mensen, de introverten, de gevoelsmensen, die worden gekruisigd. Het zijn De tempelwachters die de wereld beheersen: zij zijn het die roven, terroriseren, bekeren, doden. Tegen hen wil de 40-jarige hij-persoon zich schrijvend in stand houden: ‘Hij

[p. 579]

was nog niet, maar de woorden zouden hem scheppen: en toen was er ik.’ De hij-persoon uit Altijd mijn eiland ten slotte, een puber nog, wordt beheerst door de gebiedende stemmen van het anonieme ‘men’, dat konkreet gestalte krijgt in vader, moeder, oma, opa, Sinterklaas, tante, oom, dokter, schoolmeester, schoolhoofd, een geleerde neef. De gekooide leerling verlangt vurig naar een eiland, waar hij schaduwloos zou willen leven, waar hij de Platonische oerwereld der archetypes vrij zou kunnen beleven. Deze dagdromerij is een soort prenataal turnen, een zich omschakelen om opnieuw geboren te kunnen worden, of zelfs het paradijselijke stadium voor de geboorte opnieuw te beleven. (Terloops wil ik er hier op wijzen dat het aangekondigde boek van Auwera - ironisch - ook iets met turnen te maken heeft: Wij beginnen de dag opgeruimd en lopen rond de tafel.)

De bevrijdende uitkomst van dit Zelfportret met gesloten ogen staat als een verworvenheid zwart-op-wit te lezen op een der laatste bladzijden van het boek: ‘Als niemand je kent en je kent ook jezelf niet, dan kun je in feite nooit jezelf zijn en besta je dus niet echt. Ik ben nu bezig met het eerste woord in een nieuw ik.’ In deze tekst staat niet één leugen. Alles wordt duidelijk.

Hugo Bousset

Fernand Auwera, Zelfportret met gesloten ogen, Standaard/Antwerpen en Van Kampen/Amsterdam-Baarn, 1973, 197 blz., 225 fr.