Ons Erfdeel. Jaargang 17

Wereld van vroomheid en satire.

Vaak wordt van een boek beweerd dat het een unikum of een mijlpaal is, maar even dikwijls blijkt het een strovuur te zijn en gaat het snel onder in de steeds toenemende vloed bedrukt papier die ons maar blijft overstromen. Het boek waarop ik hier de aandacht wil vestigen, ontsnapt op vele punten aan dit helaas maar al te vaak voorkomende levenslot van het boek. Het opent een kurieuze, soms bevreemdende en zelfs hallucinerende wereld ‘van vroomheid en satire’. Het behandelt in de vorm van zes tot eenheid gegroeide monografieën de geschiedenis, de betekenis, het uiterlijk voorkomen en de schoonheid van de laat-gotische koorbanken in Vlaanderen en schenkt in het bijzonder veel aan dacht aan de diverse vormen van skulptuur die daarbij voorkomen. Als boek op zich steekt het ook buiten en boven andere uit; het werd met grote zorg uitgegeven, op een royaal formaat gebracht en het bevat een schat aan vele, weergaloze illustraties. Om nog enkele andere redenen is dit een uitzonderlijk gebeuren.

De kunst die hier wordt beschreven is een vorm van meubelkunst die veelal verborgen blijft en voor het grote publiek nagenoeg onbereikbaar is. De koorbanken staan in de oude kerkgebouwen inderdaad ver van het volk verwijderd; ze waren (en zijn vaak nog) kanoniek aan het zicht onttrokken door een afsluiting, vaak met nog het orgel er bovenop. Intussen is dit al op vele plaatsen opengewerkt, zoals zovele

[p. 437]

Een moeder leert haar kindje lopen (zittertje, Sint-Salvatorskatedraal, Brugge).

zaken de kerk betreffende. Het beeldhouwwerk waarmee de koorbanken zijn versierd, is in tal van gevallen typisch ‘volks’, zeker van tematiek, vaak ook van faktuur. Op het einde van de Middeleeuwen hebben de beeldsnijders, schilders, tapijtwevers, geelgieters en miniaturisten naast de beheerste mystiek en de vrome devotie, in hun diverse werken ook overvloedig aandacht geschonken aan het profane leven en aan de gewone mens met zijn soms bitsige spot, zijn gulle lach en met zijn ook al in die jaren verregaande fantasie. We vinden dat overigens ook terug in de psalteria en de gebedenboeken die in de koorgestoelten werden gebruikt (zoals De Meester van Maria van Boergondië. Een getijdenboek voor Engelbert van Nassa en Het getijdenboek voor Etienne Chevaller door Jean Foucquet, om maar twee recente prachtige faksimile-herdrukken (Spectrum, Utrecht) te vermelden). In de rand van sommige miniaturen duiken ook daar soms bizarre, humoristische en zelfs pikante voorstellingen op.

Vele van deze prachtige werken zijn helaas verdwenen. De slijtage heeft meegespeeld en ook de eigentijdse vervanging. Erger waren de oorlogen, de branden en vooral de Beeldenstorm. Op vele plaatsen hebben de burgers de inboedel van hun kerk kunnen kopen en in veiligheid brengen voor betere tijden; op andere sloeg de schendende hand hard toe. In 1564 besliste het Concilie van Trente ook nog dat in de kerken geen beelden meer mochten voorkomen die niet helemaal overeenstemden met de orthodokse leer van Rome. Poëzie en symboliek gingen daardoor vaak verloren om plaats te ruimen voor het nuchtere verstand. De volksziel werd verminkt. De voortschrijdende verandering in de uitingen van de liturgie (Gr. leitoergia, dienst aan het volk bewezen) vormt een ander gevaar voor deze kunstwerken. Daar hebben de verantwoordelijken thans weer zorgen mee, terwijl de antiekhandelaren met begerige argusogen zitten toe te kijken. Maar dat is een andere zaak.

Op vele plaatsen worden de koorbanken in de kerk, zij het niet meer gebruikt, toch met zorg onderhouden en gekoesterd. De formula, forma, reclinatorium, stalles, stallum, zoals de banken in de loop der tijden werden genoemd hadden vroeger een reële funktie. Daar kwamen de monniken of kanunniken samen voor het koorgebed. Om het langdurig rechtop staan te vergemakkelijken, werden aan de opklapbare zitbanken konsoles of uitsteeksels aangebracht in de vorm van een omgekeerde kegel of klok, waar men tijdens het staan met het zitvlak op kon steunen. Eigenlijk dus een vrij halfslachtige oplossing: men wilde pro forma althans trouw blijven aan het voorschrift rechtop staan en tegelijk toch wat toegeven aan de menselijke zwakheid. Deze korte, kleine zitbankjes werden dan ook heel toepasselijk misericordia, patientia, subsellum, sedicula genoemd, in het Nederlands misericorde of zittertje. Later kwamen aan die zitbanken ook nog armleuningen (accoudoirs of accotoirs) met elleboogsteunen en knoppen. On-

[p. 438]

Akrobaat (zittertje, Sint-Pieterskerk, Leuven).

Kreupele (zittertje, Sint-Sulpitiuskerk, Diest).

der de opklapbare zitplank (zitteberd of slachberd) zitten dus de zittertjes; aanvankelijk waren ze met dekoratief loofwerk, later met figuren en voorstellingen versierd. Het koorgestoelte bevatte bovendien nog rugbeschotten of dorsaal, tussenschotten, blinde zijschotten of wangen en zelfs hier en daar een verhemelte, huif of baldakijn. Op de duur werd al dat meubelwerk fraai, intens en soms overvloedig gedekoreerd. Dit was het werk van diverse kunstenaars, die destijds allemaal ambachtslieden waren en derhalve vaak anoniem zijn gebleven. Zo kende men de scrinifex (schrijnwerker), de ymagier (beeldsnijder) en de foliagier (de kleinsteker voor loofwerk). Beschotten en wangen werden in vele gevallen versierd met bijbelse voorstellingen ter stichting van de biddende koorheren; de zittertjes waarop men vaak choses à plaisance vindt, waren eigenlijk een soort cartoons avant la lettre en ze blijken verwantschap te vertonen met het zinnespel en soms met het kluchtige esbattement van de Rederijkerstijd. Op een uiteraard zeer beperkte ruimte moest de ekspressie zo volledig en intens mogelijk zijn en met zo weinig mogelijk middelen uitgewerkt. Ook dit vormt een stuk van de uitzonderlijke betekenis en de vaak hoge artistieke waarde ervan.

Deze boeiende en haast onbekende wereld gaan wij binnen aan de hand van de zeer degelijke maar meteen ook zeer leesbare tekst van dit boek en van de mooiste voorbeelden die thans nog in Vlaanderen bestaan. Ook op dit gebied is de uitgave voorbeeldig: de tekst werd niet bezwaard door technische of saai wetenschappelijke gegevens, hoewel de belangstellende achterin een goed ge-

[p. 439]

Adam en Eva uit het paradijs verdreven (wang, Sint-Gertrudiskerk, Leuven).

struktureerde en overvloedige bibliografie kan aantreffen. De eerste bedoeling van de samenstellers is kennelijk geweest een stuk onbekende, minder toegankelijke en ook onvermoede schoonheid open te stellen voor iedereen. Zij doen dit met het fraaie materiaal van zes belangrijke koorgestoelten in Vlaanderen.

Natuurlijk verschijnt hier de Sint-Salvatorskatedraal te Brugge. Het koorgestoelte wordt beschreven door Dr. M. Smeyers. Bekend zijn hier de dertig heraldische panelen van de Ridders van het Gulden Vlies, die daar in 1478 voor de dertiende keer kapittel hielden. Uit bepaalde voorstellingen, uit stijl en klederdracht zou blijken dat stukken van dit gestoelte nog ouder zijn. Bij het opklappen van de zitbanken verschijnt een wondere wereld die uit het werkelijke leven is gegrepen. De zittertjes (er zijn er 48 waarvan 32 met figuren versierd) zouden het werk zijn van Hiëronymus Stalpaert (+1589). In tegenstelling tot andere gestoelten vinden we hier geen monsterachtige of boertige figuren; wel gewone mensen in hun dagelijkse doen en in hun sociale betrekkingen. Er gaat veel aandacht naar het kind (vrouw die een kind leert lopen met een soort autoped, kind met boek bij leraar, kind dat bejaarde te eten geeft). We zien er ook diverse beroepen uitgebeeld (druivenplukker, schaliedekker, beeldhouwer, schrijver, veerman, roeiers), spelen (stokspel) en enkele moraliteiten (vuurproef, duivel, valkenjacht, pelgrim).

In de zeer rijke Sint-Pieterskerk te Leuven is het beeldhouwwerk daarentegen veeleer demonisch en afschrikwekkend. Dr. M. Smeyers schrijft dat dit gestoelte in 1439 werd betaald aan Claes den Brunen (Nicolaas de Bruyne, die ook de prachtige Sedes Sapientiae uit 1442 in dezelfde kerk heeft gebeeldhouwd) en Gort Gorys. Op de zittertjes zien we met grote starre ogen voor zich uitkijkende mannen en vrouwen, die kennelijk verschil-

[p. 440]

Elke zot heeft zijn marot
(knop, St.-Katharinakerk, Hoogstraten).

lende standen vertegenwoordigen. Verder zijn er dwaaskoppen, narren, een akrobaat, ook echte en fabelachtige draakvormige dieren (de middeleeuwse bestiaria) zoals een grote vleermuis, een halfslachtig dier dat zowel de duivel als de hypokrisie kan symboliseren, een tweekoppige adelaar, een vos, een slapende leeuw, een everzwijn. Ze zijn opvallend sober uitgevoerd, met slechts één figuur per zittertje. Dezelfde auteur onderzoekt daarna het gestoelte van de Sint-Sulpitiuskerk te Diest, waar nog slechts één rij van twaalf stoelen is bewaard gebleven en waarvan de skulpturen veel verwantschap tonen met die van de Sint-Pieterskerk. Op de tussenschotten komen hier draken en monsterachtige figuren voor met satirisch karakter en o.m. ook een kurieuze sciapode. De zittertjes van Diest vertonen religieuze voorstellingen (de pelikaan bijv.) maar zijn bijzonder narratief. Spreekwoorden en zegswijzen zijn erop uitgebeeld (ledere zot heeft zijn marot; het is kwaad hinken voor een kreupele; een appeltje voor de dorst; tegen de oven gapen; lange oren korte tong); ze zijn duidelijk verwant met Bruegels spreukenschilderij, maar bovendien realistisch en met scherp geziene details weergegeven. Misschien zijn ze het werk van Jan Borreman of Borman de Oude, ongetwijfeld de voornaamste beeldhouwer in de tweede helft van de 15de eeuw, de maker van het fameuze Sint-Jorisretabel van Onze-Lieve-Vrouw-van-Ginderbuiten te Leuven.

In het belangrijkste bouwwerk van de zogeheten Demergotiek, de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Aarschot, zijn thans nog 36 stoelen op twee rijen bewaard. Prof.

[p. 441]

Doedelzakspeler (zittertje, Onze-Lieve-Vrouwkerk, Aarschot).

Steppe situeert ze in het eerste kwart van de 16de eeuw en ze werden waarschijnlijk gemaakt door Jan Borchmans uit Eindhoven, die ook de banken van Oirschot en Averbode maakte. Het snijwerk is hier minder verfijnd en minder homogeen dan te Diest. Er zijn fraaie religieuze voorstellingen, o.m. een prachtige, vlotgesneden Synagoge en een aantal leuke zittertjes weer met verhalend karakter (de duivel op een kussen binden; rozen voor de varkens strooien; daar trekt de zeug de tap uit het vat) als een zeeridder, een dronken Noë, een Rochus, dansende apen, narren, kunstenmakers, een paar satires op de joden en een karikaturale monnik (bedoeld als waarschuwing tegen het afdwalen van de goede zeden; een soort ‘catechismus a contrario’).

Zeer rijk aan beeldhouwwerk is de Sinte-Katharinakerk te Hoogstraten met een dubbele rij koorbanken, volgens J. Lauwerys van de hand van twee beeldsnijders: sommige voorstellingen vertonen inderdaad een zuivere gotische vormgeving; andere hebben meer perspektief. Hier zijn opnieuw een aantal pittige spreekwoorden verbeeld, ook enkele maatschappijkritische (veel geblaat en weinig wol; de zwakke onder de duim houden; broodnijd). De Sinte-Gertrudiskerk te Leuven, oorspronkelijk buiten de oude omwalling gelegen, bezit een belangrijk en ook een monumentaal koorgestoelte dat door de humanist abt Pieter Was werd besteld aan de Brusselse schrijnwerkerij Matthijs de Waeyere. Hier zijn meer dan vijftig stoelen met rijk gedekoreerde rugbeschotten en oorspronkelijk waarschijnlijk ook baldakijnen: het moet een prachtig environnement geweest zijn. Dit koorgestoelte heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog zwaar geleden. De versplinterde banken konden, dank zij de inzet van de Leuvense beeldhouwer Jozef van Uytvanck, na tien jaar herstelwerk, in 1954 weer worden opgesteld. Er zijn twee bovenrijen van veertien en twee onderste rijen van twaalf stoelen. Alles is met overvloedig ornamenteel en figuratief werk versierd; als een fijn kantwerk. De beste skulptuur vinden we hier op de rugbeschotten; voorstellingen die alle in het teken van ‘de verlossing’ staan. De zittertjes zijn veel minder mooi en vertonen vele onhandigheden.

Naast de werken van Jhr. Dr. J.S. Witsen Elias (o.a. Koorbanken, Koorhekken en Kansels, met foto's van Hans Sibbelee, bij Contact verschenen in de reeks ‘De schoonheid van ons land’) bezitten wij nu een uitvoerig en voortreffelijk gemaakt boek, dat niet ekshaustief, maar in zijn hoogtepunten de uitzonderlijke schoonheid behandelt van een kunstvorm die in vele naslagwerken en handboeken steeds op een zoveelste plan aan bod komt. In een vooralsnog fiktieve serie ‘De schoonheid van Vlaanderen’ kan deze uitgave alvast tot de eerste en de beste worden gerekend.

Fernand Bonneure

Wereld van vroomheid en satire. Laatgotische koorbanken in Vlaanderen, onder leiding van Prof. Dr J.K. Steppe, met medewerking van Dr. M. Smeyers en J. Lauwerys, 336 pag., 180 foto's van Frans Paulussen, Uitgeverij De Vroente, Kasterlee.