Ons Erfdeel. Jaargang 17

M. Gilliams-nummer.

In februari 1974 verscheen een nummer van het tijdschrift Dietsche Warande en Belfort dat volledig aan Maurice Gilliams gewijd is. Het bevat, naast een onuitgegeven fragment uit een roman van Gilliams, Gregoria (1938), een achttal bijdragen waarin de voornaamste facetten van het oeuvre van de Antwerpse auteur belicht worden, met uitzondering van zijn essayistisch werk.

Weisgerber betoogt dat Elias of het gevecht met de Nachtegalen niet alleen een geromantiseerde autobiografie is, dit wil zeggen een tekst waarin een auteur ‘over zichzelf (schrijft) zonder zich helemaal bloot te willen geven’ (90), maar dat het ook

[p. 427]

enkele wezenstrekken van het essay en van de poëzie in zich verenigt. Daardoor zou dit boek als een grensgenre beschouwd moeten worden. Ook B. Kemp buigt zich over Gilliams' meest bekende prozawerk en toont o.m. aan dat Elias geen familieroman is, omdat de verteller zijn familie ervaart als een groep personages die hem enkel interesseren voorzover ze een aspekt van zijn eigen innerlijk weerspiegelen. Hij is het ook niet eens met de opvatting als zou het hier om een dagboek gaan, want daarvoor is de tekst te bewust gestruktureerd. De muzikale opbouw van Elias steunt niet langer op een doorlopend verhaal - wat men in een klassieke roman wel heeft - maar veeleer op een samenspel van nietnarratieve elementen. De man in de Mist daarentegen bevat wel een doorlopende story, maar daaraan besteedt M.J.G. de Jong in zijn artikel (te) weinig aandacht. Hij wijst vooral op de grondtematiek die volgens hem bestaat uit de tegenstelling tussen vergankelijkheid en ‘onsterfelijkheid van de kunst als eeuwig, door de geest beheerst natuurverschijnsel’ (110). Daarnaast vergelijkt hij ook de definitieve versie van De Man in de Mist met een vroegere tijdschriftversie van 1935 die een heel andere narratieve(!) draad vertoont.

W. Spillebeen probeert in een vrij uitvoerig artikel door te dringen tot de essentie van Gilliams' dichterschap. In een eerste periode (tot ca. 1936) overheersen een reeks temata, in zijn latere en rijpste verzen ‘zal als enig (maar kompleks) motief de eenzaamheid overblijven, die ervaren wordt als zijn en dé menselijke konditie’ (115). O.i. wordt dit opstel het best gelezen als de visie van de dichter Spillebeen op de dichter Gilliams, zoniet zou de lezer zich kunnen storen aan de nogal sluitende en ‘definitieve’ interpretatie van Gilliams' (uiteraard) polyinterpretabele poëzie.

P.H. Dubois blijft in een kort maar indringend artikel stilstaan bij de dagboeknotities van Gilliams. Kenmerkend voor zijn Journaal is het monologische karakter ervan. In de alleenspraak, ‘de enige manier (...) van communicatie, waarin het misverstand niet dreigt’ - dixit W. Roggeman (127) -, kan de auteur ‘een zo ver mogelijk doorgevoerde zelf-ervaring’ hebben (130), is hij op de zuiverste wijze bij zichzelf aanwezig.

P. De Vree geeft ons enkele (vrij) losse beschouwingen rond wat hij als de essentie van Gilliams' schrijverschap ziet, nl. het feit dat het geluk maar bereikt kan worden in een voortdurende zelfontmoeting die op haar beurt slechts mogelijk wordt door een permanent gevecht met de formulering en door een strenge ascese. M. Insingel pleit voor een sociologische benadering van het fenomeen Gilliams, en zoekt een antwoord op vragen als: waarom is Gilliams' oeuvre zo beperkt in omvang, waarom noemt men hem vooral een dichter, ook in zijn niet-poëtische oeuvre (zie Weisgerber), waarom is zijn lezerspubliek tot op heden zo beperkt gebleven? Hij toont ook aan hoe Gilliams ‘negatief verbonden (is) met de maatschappij’, in die zin dat hij als eenzelvige natuur gereageerd heeft tegen de dwang van het kleinburgerlijke milieu waarin hij is opgegroeid.

Het artikel van E. Popo over ‘Maurice Gilliams en de muziek’ lijkt ons een buitenbeentje in dit nummer. Wij hopen dat het niet met wetenschappelijke pretenties geschreven is, maar dat het veeleer bedoeld werd als een soort sfeerevokatie afgewisseld met losse (vaak ongenuanceerde) beschouwingen over Gilliams als muziekkritikus. Wie het artikel zou lezen met de verwachting er iets koherents te vinden i.v.m. Gilliams' muzikale voorkeur, zijn muziekopvattingen en vooral zijn vizie op de verhouding muziek-literatuur zou bedrogen uitkomen.

Het zou onbegonnen werk zijn alle vragen en bedenkingen bij deze artikels te formuleren. Wij beperken ons tot twee punten. Allereerst werden wij getroffen door de vlotheid waarmee sommige auteurs waarheden poneren zonder (overtuigend) bewijsmateriaal. Zo behandelt B. Kemp de ontwikkeling van Gilliams' oeuvre voor wat de schriftuur betreft, en poneert dat Winter te Antwerpen, Gilliams' laatste prozawerk, het eindpunt is van een evolutie gaande van strukturering (Elias) tot ‘destructurering’ (98). Voor hem is Winter te Antwerpen een reeks ‘uitgebreide voetnoten en soms aanvullingen bij het éne, eenmalige opus (d.i. Elias)’. Wie dit leest krijgt de indruk dat Gilliams' laatste roman een soort appendix is van Elias; een grondiger onderzoek bewijst o.i. dat Winter te Antwerpen een autonoom én sterk gestruktureerd werk is. Bij de evolutie die Kemp schetst werd ook de roman Libera Nos, Domine (geschreven in 1927) buiten beschouwing gelaten, hoewel die een belangrijke schakel vormt tussen Oefentocht in het Luchtledige en Elias.

Ook over de relatie tussen Elias en diens moeder vonden we enkele ongefundeerde uitspraken. Zo poneert B. Kemp dat tante Henriette, een van Elias' tantes, dient te worden gezien als ‘plaatsvervangende gestalte

[p. 428]

voor de moeder’ (106). W. Spillebeen identificeert de vrouwen in het gedicht Afscheid met ‘de moeders’ en tovert voor de gelegenheid ook hun ‘zonen-dichfers’ uit zijn hoed (116-117). En wat verder lezen we: ‘In het motief van de (geliefde en gedroomde) vrouw speelt ongetwijfeld het moedermotief mee’ (119). Van dat alles geen spoor in de besproken teksten. Ook M. de Jong stort zich in een soortgelijk moeder-zoon-avontuur waar hij beweert dat bij Novalis het gezicht van de ‘Blaue Blume’ dat van de moeder zou zijn. Vandaar dat hij een volledige parallel ziet tussen ‘het beeld van de bloedende (moeder-) roos uit De man in de mist en de blauwe (moeder-)bloem van Novalis’ (112). Met veel psychoanalytische goodwill kan dat wel, maar bewijzen lijkt ons iets anders.

Nog een paar rechtzettingen tenslotte. B. Kemp waagt zich volop in het luchtledige waar hij schrijft dat de ouders van Elias ‘blijkbaar’ (101) met een apart boek bedacht zijn, nl. Elseneur of het Noodweer der Spreeuwen; onze vraag is: hoe kan men daartoe konkluderen als er van bovenvermelde roman nog maar één hoofdstuk gepubliceerd is, dat o.i. niet eens uitdrukkelijk over de relatie van Elias met zijn ouders handelt? Wat dan de interpretatie van de titel van Elseneur betreft (101): hier verwijst Kemp terecht naar Shakespeares Hamlet, maar in het citaat ‘There is providence in the fall of a sparrow’ is eigenlijk geen sprake van spreeuwen maar van een... mus. Ook W. Spillebeen vergaloppeert zich een enkele keer in een al te onnauwkeurige interpretatie, zo bijvoorbeeld waar hij het motief ‘binnenplaats met gras’ gelijkschakelt met het desolate, liefdeloze heidelandschap; en een bewering als zou de kinderloosheid de ‘hoofdbron van slapeloosheid’ zijn in Gilliams' laatste bundel wordt door een aandachtig onderzoek tegengesproken.

Een tweede punt van onze kritiek cirkelt rond het netelige probleem van de relatie Elias-Gilliams. De meeste hier behandelde artikelen gaan uit hetzij van het axioma, hetzij van de hypotese dat Gilliams zich in zekere mate of volledig met Elias identificeert. Twee auteurs, nl. Weisgerber en Kemp, steunen tijdens hun betoog op een (zeer korte) dagboeknota uit De Man voor het Venster, nl. de uitspraak ‘Ik ben Elias’. Weisgerber beschouwt dit citaat als een ekstern bewijs (90) voor het autobiografische karakter van Elias; d.w.z. dat de persona pratica - meneer Gilliams dus - ook in de verteller-protagonist Elias aanwezig is. Kemp betoogt hetzelfde: door deze uitspraak van Gilliams krijgt ‘de ik-figuur (...) uiteindelijk de zijnsstatus van de auteur zelf’ (103). Bij dit alles dienen toch twee bedenkingen te worden gemaakt. Allereerst is ‘Ik ben Elias’ een uitspraak van een auteur over zijn eigen werk, en dient zij derhalve met de nodige kritische omzichtigheid te worden benaderd. Bovendien blijkt dat dit dagboekfragment enkel en alleen in de eerste volledige druk van De Man voor het Venster (1943) voorkomt en uit de definitieve versie (1958) geschrapt werd. In hoeverre een gesupprimeerde passus nog bewijskracht heeft is niet zomaar duidelijk. Tot slot van deze diskussie vermelden we een uitspraak van P.H. Dubois: ‘De dagboeknotities van Maurice Gilliams hebben niet in eerste instantie een uitgesproken autobiografisch karakter. Zij zijn afkomstig van de schrijver. Zij zijn dan ook gericht op (...) de specifieke aard van zijn creativiteit’ (128). Zij behandelen niet de situatie ‘van de mens, maar van de dichter Gilliams, van de mens slechts in de mate waarin de dichter in hem daarvan de diepste essentie uitmaakt’ (129). Als de dagboekbladen van Gilliams niet naar diens persona pratica verwijzen, geldt dan hetzelfde a fortiori niet voor zijn proza?

Tenslotte geven we nog enkele voorlopige beschouwingen omtrent het fragment uit de roman Gregoria. Het lijkt ons het relaas te zijn van Elias' vergeefse pogingen om Gregoria, het meisje met wie hij de volgende dag in het huwelijk zal treden, in te wijden (en in te lijven) in zijn wereld, dit is de wereld van zijn jeugdherinneringen. Het geheel wordt door Elias (en door de lezer!) ervaren als ‘een opwindende kreeftegang (à reculons) in de tijd’ (164). Nieuw in dit stadium van Gilliams' schrijverschap (1938) lijkt ons de behoefte om het waarheidskarakter van zijn tekst te staven door middel van historisch ware gegevens (zie ook het voetnotenapparaat op p. 172). Verrassend is ook de fugatische schrijftrant die hier voor het eerst op schijnbaar ongebonden wijze beoefend wordt, met een virtuositeit die Winter te Antwerpen aankondigt.

Al met al is dit nummer van Dietsche Warande en Belfort dus een gebeurtenis, én door de nieuwe inzichten in het fenomeen Gilliams, én door de publikatie van een boeiend en belangrijk prozastuk.

Luk Adriaens

Dietsche Warande en Belfort, februari 1974, uitgegeven door Standaard Uitgeverij, Belgiëlei 40. 2000 Antwerpen.