Ons Erfdeel. Jaargang 17

Tsjechisch operafestival in K.V.O.-Antwerpen.

Naast de traditionele repertoirestukken uit de belcantoliteratuur programmeert de Koninklijke Vlaamse Opera te Antwerpen elk jaar enkele minder bekende en bij ons zelden of nooit gespeelde partituren. Dit speelseizoen zorgde direkteur R. Verbruggen voor een soort Tsjechisch festival, waarbij drie buitengewoon interessante en waardevolle werken in een Nederlandse kreatie werden voorgesteld.

Op zaterdag 13 oktober speelde het gezelschap Roesalka van Antonin Dvorak. Voor het libretto van deze opera liet Jaroslav Kvapil zich inspireren door oude legenden en sprookjes die hij putte uit De kleine zeemeermin van H.C. Andersen, Undine van F. de la Motte-Fouqué en De verzonken klok van G. Hauptmann. De waternimf Roesalka wil mens worden om zo de prins die geregeld in het meer komt baden en op wie ze hartstochtelijk verliefd is geraakt, te kunnen huwen. Zij slaat de waarschuwingen van de watergeest in de wind, en drinkt de toverdrank die de heks Jezibaba heeft klaargemaakt. Roesalka zal nu het rijk van de menselijke liefde kunnen binnentreden, maar als prijs daarvoor, zal ze stom blijven; en wanneer ze ooit terug wenst te keren tot het water, zal ze met die daad haar geliefde doden. Wanneer de prins het arme en goudblonde meisje in het bos ontmoet, wordt hij op haar verliefd en neemt haar mee naar zijn kasteel. Daar blijkt algauw dat de prins meer oog heeft voor de vreemde prinses, die ook op hem verliefd is, dan voor het stomme sprookjeskind. Roesalka keert ontgoocheld terug naar het meer. Haar droefheid kan slechts geheeld worden door de dood van haar geliefde. De prins, die intussen berouw heeft gekregen over zijn handelwijze, komt het betoverd meisje weer opzoeken. Wanneer hij van haar de verzoeningskus ontvangt sterft hij in haar armen. Roesalka verdwijnt opnieuw als nimf in de golven van het meer.

Antonin Dvorak staat bij ons hoofdzakelijk bekend als instrumentaal komponist van enkele symfonieën, symfonische gedichten, een strijkersserenade, wat kamermuziek en tal van Salvische dansen. Van zijn tien opera's is weinig of niets tot op onze operascènes doorgedrongen. Roesalka is zijn voorlaatste operakompositie, te Praag gekreëerd in 1901, drie jaar voor het overlijden van de toondichter.

In tegenstelling met wat velen

[p. 286]

van deze belangrijke vertegenwoordiger van de nationale Boheemse school verwachten, is Roesalka geen typische volksopera met folkloristisch geïnspireerde muziek. Dvorak lijkt meer door Richard Wagner dan bijv. door zijn landgenoot Bedrich Smetana beïnvloed. Roesalka is voor het grootste gedeelte een doorgekomponeerde opera, met de verlossingsgedachte als hoofdidee, met enkele kernmotieven (een soort leitmotive) die herhaaldelijk opduiken, met een nimfenscène die reminiscenties oproept aan Das Rheingold. Het werk is echter in geen geval muziekdramatisch gekoncipieerd. Droomwereld, sprookjesatmosfeer en vooral natuurstemming geven het veeleer een lyrisch aksent. Zo komen er ook in de muzikale dialoog herhaaldelijk ariosopassages voor waarin de personages hun gevoelens op een zeer melodieuze wijze uitzingen: o.m. Roesalka in Het lied aan de maan. De muzikale rijkdom van deze partituur ligt vooral in de orkestpartij. Niet enkel omdat daarin de personages en de situaties dikwijls op een juiste manier worden gekarakterizeerd, maar vooral omdat Dvorak erin geslaagd is de sfeer van nimfen en geesten, de broze fantasie en de subtiele natuurlyriek op een ongemeen suggestieve wijze te verklanken.

Op zaterdag 8 december werd Het proces Makropoelos (De zaak Makropoelos, zoals sommigen het liever noemen) van Leos Janacek voor het eerst in een Nederlandse versie voorgesteld. In deze magisch-realistische opera - naar de gelijknamige komedie van Karel Capek wordt de geschiedenis verhaald van de dertigjarige diva Emilia Marty eigenlijk Elina Makropoelos. In feite werd zij driehonderd

Het Proces Makropoelos (L. Janacek). V.I.n.r.S. Deruwe en M.-L. Hendrickx.

jaar vroeger geboren, maar dank zij een levenselixir dat haar vader, hofalchimist, op last van keizer Rudolf II had vervaardigd, bleef zij al die tijd leven, telkens onder andere namen die wel met dezelfde initialen beginnen. Zij wordt gemengd in een erfeniskwestie en slaagt erin het oude dokument met de elixirformule, dat bij het testament gevoegd is, te bemachtigen. De vele teleurstellingen gedurende haar lang leven hebben deze vrouw hard en cynisch gemaakt, zodat ze vurig verlangt eindelijk te kunnen sterven. Het dokument met de formule schenkt ze aan haar zangleerlinge, Christa Vitek, die uit angst voor het ontgoochelende en fatale avontuur, het recept dadelijk verbrandt.

Leos Janacek voltooide het werk in 1926. Vanaf de eerste maten maken we kennis met de zo specifieke taal van de komponist. Janacek is er nooit op uit geweest zijn ideeën te gieten in een estetisch geciseleerde en mooi uitgebalanceerde stijl, of in een stereotiepe vormgeving. Hij houdt van een direkte en gebalde zegging. Dat komt in dit konversatiestuk over het mysterie van leven en dood biezonder scherp tot uiting. De dialoog evolueert in een deklamatorisch spreekgezang, waaruit alle breedsprakigheid geweerd is. Aksent, ritme en deining van het woord zijn onmiddellijk in de muziek omgezet, wat evenwel een zeldzame (o.m. in het derde bedrijf), korte en verrassende lyrische eksplosie helemaal niet uitsluit. Zowel in de zangstijl als in het orkest werkt Janacek bij voorkeur met energische en kernachtige motieven, die op een geniale, en voor de toehoorder vaak obsederende wijze tot een motorisch stuwende lijn zijn samengesmeed.

Janaceks orkestraal palet is revolutionair en in menig opzicht hallucinant. Hij is geen kolorist, en toch wemelt het van afwisselingen en klankerupties. Het orkest gaat schijnbaar zijn eigen gang onder de zang, maar bij nader toehoren hoort men hoe de instrumenten inhaken op woorden en zinskonstruktie, en hoe ze in een haast stenografische schriftuur situaties aksentueren, gevoelens verhevigen of woorden versterken.

Als derde en laatste opera in dat Tsjechisch festival werd - en dat voor de eerste maal in België - op zaterdag 16 februari Opstanding van Jan Cikker voorgesteld. Het libretto werd door de komponist zelf samengesteld naar de gelijknamige roman van Leo Tolstoi.

Katoesja wordt verliefd op de jonge officier Dimitri, die haar na de eerste liefdesnacht in de steek laat. Zij wordt door haar

[p. 287]

Opstanding (J. Cikker). V.I.n.r.M. Verbruggen, M.-L. Hendrickx, P. Schotsmans.

pleegtantes het huis uitgejaagd en belandt in een bordeel, waar ze betrokken geraakt in een moordzaak. Een jury, waarin haar vroegere minnaar Dimitri zetelt, veroordeelt haar tot zeven jaar dwangarbeid in Siberië. Dimitri door wroeging aangegrepen, wil haar uit de gevangenis halen en met haar trouwen. Zij weigert, hoont hem en smaadt de maatschappij, die onschuldigen laat veroordelen. Op weg naar het strafkamp sterft Katoesja van uitputting in de armen van Dimitri, die haar in een ultieme poging om haar te redden, nagereisd was. Die uiteindelijke verzoening betekent meteen haar morele opstanding.

Jan Cikker voltooide zijn werk in 1961. Alhoewel veertig jaar na De zaak Makropoelos gekomponeerd, doet dit werk voor zijn tijd niet zo revolutionair aan als dat van Janacek. Toch is het o.i. een meesterwerk, dat een algemeen menselijk en aangrijpend tema in een vlotte en meeslepende handeling voorstelt, en muziekdramatisch sterk geladen is: een verrijking van de twintigste-eeuwse operaliteratuur.

Jan Cikker is op de allereerste plaats een gevoelsmusikus; zijn muziek is ekspressionistisch van stijl en uitdrukking. Hij is een knap vakman, die met de traditionele middelen en technieken nog heel wat weet te vertellen en die erin geslaagd is onafgebroken een ekspressieve en boeiende partituur samen te stellen. De zangstem in deze doorgekomponeerde opera is meestal recitativisch uitgewerkt, vaak in een grillige kromatische lijn; slechts op kruciale momenten slaat ze over in enkele maten lyrische spanning. Op harmonisch gebied gebruikt de komponist een uiterst vrije tonaliteit, die herhaaldelijk, maar nooit systematisch in het atonale verzeilt. Het orkest is de ziel van het werk. Elk psychologisch moment, elke gevoelsschakering wordt er op een rake wijze geevoceerd of getekend. Cikkers orkestratie mag dan niet zo origineel, niet atijd zo eigenzinnig en dramatisch zijn als die van Janacek, zij is even afwisselend en suggestief.

Tussen de twee taferelen van elk der drie bedrijven plaatste de komponist een soort van ‘monologue intérieur’, waarin de personages op hun eigen innerlijk worden teruggeworpen. Dat zijn onvergetelijke momenten uit de partituur, zowel voor de zangstem als voor het orkest.

Dat deze drie Tsjechische opera's telkens een hoogtepunt vormden in de K.V.O.-produktie is in niet geringe mate te danken aan de verzorgde realizatie. Zowel o.l.v. Jan Valach (Roesalka) als o.l.v. Frits Celis (De zaak Makropoelos - Opstanding) leverde het K.V.O.-orkest een bewonderenswaardige prestatie. Beide dirigenten zijn er bovendien wonderwel in geslaagd de instrumentale rijkdom, de dramatische ekspressie of poëtische sfeer uit de partituren te halen en op een adekwate wijze te verklanken. De meeste zangsolisten waren opgewassen tegen de zware taak, die vooral de laatste twee opera's hun oplegden. Een speciale vermelding verdient ontegensprekelijk Marie-Louise Hendrickx, die zowel in De zaak Makropoelos als in Opstanding het hoofdpersonage scenisch en vokaal op overtuigende wijze interpreteerde. Jammer dat haar artikulatie niet altijd verzorgd was, de tekstverstaanbaarheid is in zulke opera's wel een primordiale eis.

Voor de regie en het dekor werd met sukses een beroep gedaan op de Tsjechen Karel Jernek en Oldrich Simaceck (Roesalka en De zaak Makropoelos), en op Emil F. Vokalek (Opstanding). Zij zorgden er steeds voor dat het gegeven werd getransponeerd in een volkomen verantwoord en boeiend sce-

[p. 288]

nisch gebeuren, zodat we driemaal echt muziekteater te zien en te horen kregen.

Direkteur R. Verbruggen heeft in zijn laatste ambtsjaar alvast drie uitzonderlijke hoogtepunten, op zijn palmares ingeschreven. Tegen de smaak van vele operagetrouwen in, heeft hij het nogmaals aangedurfd het traditionele repertoire te doorbreken en meer hedendaagse partituren op het programma te plaatsen. Door het juiste solistenensemble samen te stellen en het geschikte leading-team aan te duiden heeft hij opnieuw de K.V.O.-prestatie tot het gewenste hoge niveau kunnen optillen.

Hugo Heughebaert