Ons Erfdeel. Jaargang 17

De reddende glimlach van het licht: nieuwe poëzie van Hans Andreus.

Het is, voorzover ik weet, nooit precies uitgemaakt wie van al de dichters die we Vijftigers noemen daarnaast ook Eksperimentelen mogen heten. Beide benamingen zijn altijd wat zorgeloos door elkaar gebruikt. Onder Vijftigers verstaan we, als we die aanduiding programmatisch en niet louter inventariserend toepassen, meestal de dichters die zich, beïnvloed vaak door Nijhoff en Achterberg, sterk bewust waren van hun eksistentiële relatie met het woord. De eigenlijke Eksperimentelen zijn dan degenen die bovendien onder de invloed van bijna veertig jaar internationale avant-garde trachtten de poëzie in al haar aspekten ingrijpend te moderniseren: in taalgebruik, beeldspraak, vormgeving, in tematiek en werkelijkheidsbenadering, in de verhouding met de lezer.

Als we op die manier een onderscheid maken, dan neemt Hans Andreus een soort tussenpositie in, die zeker ook te maken heeft met zijn veelzijdig dichterschap, dat zich in allerlei richtingen ontwikkelde en dat zich voor een zo breed mogelijke stroom van werkelijkheid openstelde.

In zijn vroegste werk zijn er enkele bundels met een onmiskenbaar eksperimentele inslag: De taal der dieren (1953), Schilderkunst (1953), Het explosieve uur (1955). Een sterke zintuigelijkheid, het openstaan voor een totale werkelijkheid en de ervaring dat de taal iets konkreets is, iets wat kan leven als een dier, dat zijn belangrijke kenmerken die zich b.v. koncentreren in een bekend en programmatisch gedicht als Gejaagd worden en als wolven jagen uit de eerste van de drie genoemde bundels. Maar tegelijkertijd manifesteerde zich bij Andreus ook de behoefte zich eenvoudiger, verstaanbaarder, zo men wil traditioneler uit te drukken dan volgens de eksperimentele stijl. Hij is niet alleen een dichter van wisselende stijlvormen, maar ook van wisselende stemmingen. Naast de ernst van zelfonderzoek vinden we bij hem een speels omgaan met de taal en een vaak wat melancholieke humor.

Als die veelzijdigheid, dat wisselende niet een oppervlakteverschijnsel is - wat bij Andreus niet gezegd kan worden - dan moet het wel tot spanningen leiden en tot innerlijke risiko's. Zulke spanningen balden zich bij Andreus samen in zijn markante bundel De sonnetten van de kleine waanzin uit 1957. Maar hij vond in zijn poëzie ook het middel om die spanningen te bedwingen. Dat middel kwam voort uit zijn zintuigelijke instelling en het is zijn verwondering over het bestaan van het licht. Die verwondering, die zich soms bijna tot een mystieke drang naar dat licht toe ontwikkelt, treffen we al aan in zijn allereerste bundel: Muziek voor kijkdieren uit 1951. Maar veel indrukwekkender koncentreerde hij deze gevoelens in de korte gedichten van zijn sublieme Klein boek om het licht heen (1964).

Dit inventariserend overzicht dient om de plaats duidelijk te maken van het werk dat Andreus in de laatste jaren schreef. Slechts enkele van de vele bundels die hij publiceerde, noemde ik. Alleen al door zijn onverminderde produktiviteit neemt hij een bijzondere plaats in onder de Vijftigers. In de laatste vier jaar verschenen vier bundels: Natuurgedichten en andere in

[p. 270]

1970, Jubal in 1971, Vehikel in 1972 en tenslotte Om de mond van het licht in 1973.

Natuurgedichten is een bundel van inkeer. Niet de natuurervaring als zodanig staat centraal, maar de relatie die de dichter voelt tussen eigen stemmingen en de natuur. Zo is de natuur dekor, soms verhevigd tot symbool. Dat het stugge landschap van de zandgronden, boers, eenkennig en versomberd, Andreus' voorkeur heeft, is symptomatisch voor de innerlijke krisis die uit deze bundel naar voren komt. Illustratief is het gedicht Mol:

Dat ik woon in de aarde,
woel door de grote moeder,
kind aan huis blijf bij haar,
en dat ik het gevaar
schuw van alles onder de zon -
goed, maar moet ik niet leven
zoals ik ben, blind
en met de onrust in de poten
van een grond doordrenkt van doden?

De mol is het symbool van de dood waarin de dichter zich voelt leven. Het is andermans dood, die niet verder van hem afstaat als de eigen dood. De grond waar de mol doorheen woelt, is van doden doordrenkt, maar die mol is ook blind. Wie in Andreus' werk gezien heeft hoe groot de betekenis van het licht voor hem is, kan inzien dat deze blindheid ook een vorm van dood-zijn is. ‘Met open ogen lig ik dood te gaan’ is de eerste regel van een ander gedicht uit deze bundel en daar zijn noch de aarde, noch de liefde Gods toereikend om de dichter te redden. Hij voelt zich onderhevig aan desintegratie, hij valt uiteen, hij wordt ‘cel na cel afgebroken door God’. Zo'n geestelijke krisis kan door de zelfspot die hier en daar doorbreekt in de gedichten, niet geneutraliseerd worden.

Dat Andreus toch behoefte aan zo'n neutralisering had, bewijst zijn volgende bundel. Jubal is een erg mooie cyklus van gedichten en korte prozastukjes. Ze gaan allemaal over Jubal en in die mytische ‘vader van allen die citer en fluit bespelen’ heeft Hans Andreus de dichter gesymboliseerd en daarmee zichzelf geobjektiveerd. Zo kon hij kennelijk afstand nemen van de beklemmende doodsproblematiek in de Natuurgedichten.

Dat Jubal eigenlijk Hans Andreus is, blijkt ook uit de ironisch tentoongespreide veelzijdigheid van zijn verschijning. Jubal is minnaar en buitenstaander, hij is geleerde en oermens, de man die zichzelf vergeet en onderworpene, heerser en prediker tegen de macht. Hij is de geleerde professor Jubalus wiens bewegingsvrijheid en uitingsmogelijkheden worden beperkt door toedoen van het Algemeen Vakverbond van Vormingsleiders, want Jubal had de menselijke identiteit ontkend. Een gedichtje hierover lijkt heel speels:

Het zal nu wel duidelijk zijn:
Heer Jubal is tegen
het vaste personage
(for, said he, nothing itches
like your image)
en daarom zie je hem ook niet
en als je hem ziet
is hij het niet.

Maar we mogen hierbij niet uit het oog verliezen, dat Andreus hier door objektivering in de Jubal-figuur dezelfde problematiek te lijf gaat als in de vorige bundel. Ook hier komt het gevoel van desintegratie naar voren. Het verliezen van de identiteit zal een van de innerlijke gevolgen zijn van het zich openstellen voor een zo groot mogelijke mate van werkelijkheid. De dichter heeft alles en niets willen integreren in zijn werk, hij wilde overal en nergens zijn. ‘De rechte lijn komt zelden voor in de natuur’ is een slot-motto, vermeend citaat uit ‘Jubals Inleiding tot Jubal’. Daarom is uit de werkelijkheid geen ontsnapping mogelijk. De gedichtjes en verhaaltjes uit dit boekje zijn speels en melancholiek, maar de ernst erachter is niet te loochenen.

Zoals zoveel andere moderne dichters kent ook Andreus de skepsis tegenover de funktie van eigen dichterschap:

De stem van Jubal sneeuwt ons onder
wanneer hij zingt en moduleert:
Hier sta ik, zie, hier sta ik zonder
kramp van leven en van streven,
dat heeft de hogere, hogere, hogere,
de hogere waarheid mij geleerd! -
Maar waarom (kraste een oude kraai),
waarom krast hij dan zo fraai?

Een hogere ervaring waarin de ik zichzelf kan verliezen, kan het verlies van identiteit en het gevoel van desintegratie wel omzetten in een ervaring die boven de realiteit uitstijgt en niet meer problematisch is. In mystiek bijvoorbeeld. Maar dan kan de dichter beter zijn mond houden. Dat doet de dichter niet, want Jubal heeft over alles een mening en bij alles kommentaar. Zo wordt het bestaan als dichter een paradoks en daarmee moet Jubal het maar doen. Er zijn nu eenmaal geen rechte lijnen.

Vehikel is een bundel die als geheel misschien minder indruk maakt doordat er ongelijksoortige gedichten in staan. Maar, zegt Andreus zelf ook in het eerste gedicht, de poëzie is nu eenmaal een voertuig met hortende wielen.

De bundel bevat een aantal gedichten die beeldjes uit de werkelijkheid weergeven (een titel als Op 8 mm film is veelzeggend) zonder die werkelijkheid te inter-

[p. 271]

preteren. Daar staan gedichten naast waarin de lijn van de Natuurgedichten wordt doorgetrokken en de werkelijkheid symbolisch wordt voor de visie van de dichter. Die visie manifesteert zich in deze poëzie als kritiek op de wereld die beheerst wordt door berekening, kille feitelijkheid en de onderlinge strijd van elkaar overschreeuwende en verdringende individuën. Dat zich afzetten tegen feitelijkheid en kalkulatie uit zich in een gedicht als De kleine god van de uurwerkmakers:

De kleine god van de uurwerkmakers,
nu is hij groot.
Het is waar: hij regelt ook
de ontdekkingen van
nieuwe Amerika's
(zonder veel goud of bepluimde wilden),
maar vergis je niet: z'n gezicht, z'n lijf,
ze blijven grijs op grijs.

Ik zie in dit gedicht de pervertering van wat Andreus eens geboeid tot tema van zijn gedichten heeft gemaakt: de ontdekkingsdrift van de moderne wetenschap. Weliswaar is dat tema in bundels als Syntropisch (1965) en De ruimtevaarder (1968) met de nodige relativering verwerkt, maar toch blijkt in deze nieuwe poëzie dat Andreus zich ook in dit opzicht door de werkelijkheid gefrustreerd voelt.

Enkele meest korte gedichten vormen de slotafdeling Kort religieus en daarin komt weer heel direkt, heel onverholen de eksistentiële krisis tot uiting, die zich al vroeg in Andreus' poëzie aankondigde en zo onontkoombaar bleek in de Natuurgedichten. De krisis is de vervreemding uit zichzelf, wat hetzelfde is als de eerder genoemde desintegratie of het verlies van identiteit. De mens vervreemd het sterkst van zichzelf als hij zich zijn angst voor de dood realiseert.

Zoals men eenmaal wel dacht

(of zei:)

een heldere spiegel de dood?
De angst om te kijken
krast op het glas.

Deze angst en vervreemding tasten ook de relatie met anderen aan: brieven die de dichter schrijft komen bij hem terug; ze tasten zijn omgeving aan en plaatsen hem voor een onmogelijke situatie:

Mijn huis wordt afgebroken,
geen muur blijft overeind,
geen steen op de andere.
Mijn ogen en mijn vingers
raken al niet meer aan
de dikke huid van de dingen.
Ik moet opnieuw beginnen
in een onbewoonbaar land.

Angst om te kijken: weer blijkt de ernst van de krisis waarin de dichter zich blijkens deze poëzie bevindt vooral uit de konfrontatie met ouder werk. Kijken is leven, want kijken wordt mogelijk gemaakt door het licht.

Daarom blijkt ook in de meest recente bundel Om de mond van het licht, dat juist dat licht redding kan brengen, genezing voor de ziekte waarin de innerlijke krisis de dichter gestort heeft. Al het eerste gedicht van de bundel maakt dat duidelijk:

De lege kamer blijft de lege kamer.
Alleen ikzelf er in en niemand opent
de deur, geen vrouw of vriend, geen vreemde.
Ik heb dit eerder meegemaakt maar nu
ben ik al zoveel jaren ouder
en valt het zoveel moeilijker te geloven
dat dit weer overgaat, dat ik zal lopen
misschien niet vrij van deze zieke man maar toch
weer in het licht waarvan ik heb gehouden.

In zijn eerlijkheid en eenvoud is dit een ontroerend gedicht en het is eigenlijk een samenvatting van heel de bundel. ‘Deze zieke man’ is hier een afsplitsing, gevolg van het desintegratieproces uit eerdere gedichten. Eenzelfde gevoel van vervreemding spreekt ook uit Andreus' gebruik van het spiegelsymbool: de gestalte in de spiegel noemt hij een ‘spiegelkind’, dat ongeboren telkens naamloos sterft. Ook hieruit blijkt achteraf de ernst van Jubal. Maar het licht overwint en dat is ook wel nodig, want de krisis strekt zich ook uit over het dichterschap:

Ik kan haast niet meer denken
en ook de vlucht
in het gedicht
mislukt.

Ook blijkt dus dat de ironische relativering van het dichterschap in Jubal op diepe ernst berustte. Dit plaatst de dichter in een situatie die hij in Vehikel ‘opnieuw beginnen / in een onbewoonbaar land’ noemde, maar waarvan hij nu zegt in de slotstrofe van het gedicht waaruit ik hierboven de beginstrofe citeerde:

Wat ik dacht te zijn geweest
kan ik nu wel vergeten:
onmogelijk meer te liegen

Die laatste woorden zijn ook bepalend voor deze poëzie, want uit al deze verzen spreekt die eerlijkheid, die behoefte om zo onverhuld mogelijk onder woorden te brengen wat de krisis inhield en hoe de dichter eruit kon komen.

Ik zal je met rust laten, ander,
geborgen spiegelbeeld van mij.

Het is een terugwinnen van het licht en daardoor van het leven en het lijkt me dat de dichter zo door het samengaan van die beide, licht en leven, de eenheid van zijn bestaan gered heeft. Het zal geen toeval zijn, dat de titel

[p. 272]

van deze nieuwe bundel zo duidelijk terugverwijst naar dat hoogtepunt in zijn werk van bijna tien jaar eerder: Klein boek om het licht heen. En voor een lezer die gevoel kan hebben voor de totaliteit van een dichterlijk oeuvre, krijgen hier sommige speelse verzen uit Andreus' debuutbundel een nieuwe dimensie door, zoals ‘Liggen in de zon’, waaruit ik citeer: ‘ik weet alleen het licht van wonder boven wonder’.

In het volgende gedicht, dat ook door zijn prachtige klankwerking opvalt, heeft Andreus nog eens zijn bestaansproblematiek en de reddende werking van het licht uitgedrukt:

Ik heb het licht lief
dat golft door het licht
met al zijn ogen open
en dat me bij mijn eigen
naam riep
toen ik slaapwandelend liep
over een mij vreemde aarde,
niet meer de stemmen hoorde
van wie in dat licht wonen
en ons gelijken als-
of ze kijken in een
wiebelende spiegel, - kinderen
van zo'n heldere werkelijkheid
dat je die soms enkel even
ziet om de scheve
hoek van de tijd.

Het zijn vaak korte, gekoncentreerde verzen waarin Andreus die overweldigende ervaring tracht vast te leggen, die schaterlach van het licht, of - in een ander gedicht - die glimlach die om de mond van het licht speelt terwijl de tijd zich in een ‘ekstatisch pulserende ruimte’ ontlaadt. Het is alsof de dichter door die glimlach zo'n grootse ervaring weer aan kan. Zon en maan als dragers van licht komen voor in twee gedichten: de zon die doorbreekt na een vernielende storm en de maan die zich handhaaft met de ‘koele glimlach van een hele / mooie bolle blonde poes’, ook al is ze betreden door ‘de discipelen van / een teutoonse Jason’.

De werkelijkheid is niet gaaf, overal is strijd en gebrokenheid zichtbaar. In de voorgaande poezie van Andreus was het duidelijk geworden hoe de dichter onder dat besef leed. Nu lijkt door de werking van het licht ook de mogelijkheid hersteld deze bedorven werkelijkheid zonder angst onder ogen te zien.

Ook de relatie tot de ander wordt erdoor hersteld:

Alleen door het licht heen
kan ik bij de mensen
terug. -

Die ander is vooral de geliefde vrouw en aan haar wijdde Andreus het volgende, in zijn uiterste simpelheid perfekte gedicht:

Ik hou van je,
jij
uit het noorden,
met je
glimlach
van
geheimschrift
en je
kijken
zuiverder
dan
zelfs het
zuiverste
licht hier.

Deze poëzie van herstel is geen poëzie zonder spanning. De krisis is er te beklemmend in opgeroepen en in een van de gedichten, waarin Andreus plaats en moment onder woorden brengt waar ‘het licht het licht ontmoet’, staat ook de regel ‘Spiegel, blijf stil.’

Die spiegel is een oeroud symbool, dat bij zoveel dichters al de doodsangst betekent. Dat maakt die drie woorden tot een bezwering. Het lijkt me, dat de kracht van het licht tegenover de

Hans Andreus.

eksistentiële angst ook hieruit voortkomt, dat dit licht niet als symbool opgevat hoeft te worden. Men kan het natuurlijk wel doen, en in dat licht - hier en in de voorgaande poëzie van Andreus - een verbeelding van enig eeuwig principe zien, maar ik geloof dat dan over het hoofd wordt gezien hoe wezenlijk de rol van de zintuigelijkheid is in heel het oeuvre van deze dichter. Door die zintuigelijkheid kan hij het licht direkt ervaren als levenscheppend element en hoeft hij niet de omweg van de symboliek te maken. En in dat opzicht is hij een echte Vijftiger én Eksperimenteel gebleven, hoever hij in zijn manier van uitdrukken ook van die laatste groep vandaan gegroeid is.

Om de mond van het licht is een indrukwekkende bundel, een nieuw hoogtepunt in het werk van Hans Andreus.

Jan van der Vegt

Hans Andreus: Natuurgedichten en andere, Holland, Haarlem 1970; Jubal, Holland, Haarlem 1971; Vehikel, Holland, Haarlem 1972; Om de mond van het licht, Holland, Haarlem 1973.