Ons Erfdeel. Jaargang 17

Karel Jonckheere en de kontinuïteit.

In zijn boeiende autobiografie De vogels hebben het gezien wijst Karel Jonckheere bij herhaling op zijn zin voor evenwicht en zijn behoefte aan sereniteit. Anno 1906 als volksjongen in het mondaine Oostende geboren, dreigde nergens gevaar voor dit kind uit de Belle-Epoque en het Fin-de-siècle. ‘Deze stabiliteit in de kinderjaren merkt iemand’, merkt hij op. Sinds zijn jeugd heeft hij hardnekkig gepoogd deze evenwichtigheid ook als volwassene te realiseren. ‘Ik tracht naar sterke harmonie, ook in mijn vertederingen. Breekt iets in het vertrouwde dat in mijn binnenwereld asielrecht verkreeg en gemeenzaamheid werd, dan sluit ik me en wat niet meer binnen kan botst af op mijn automatisch intredende kilte. Nadien poog ik zelf weer over de brug te komen met een nieuwe voorraad warmte, gedeeltelijk ontleend aan herinneringen. Voelt de andere persoon dat het niet de ware, oude vertedering is en trekt ze daar besluiten uit of trotse allergieën, dan blijf ik alleen met mijn weemoed.’

Ook zijn ‘ijverig gekoesterde konstante die sereniteit heet’ is een produkt van zijn jeugd en ook zij dient in het leven van de volwassene optimaal gerealiseerd te worden. Kindertijd en jeugd vloeien onmerkbaar over in volwassenheid. Tussen heden, verleden en toekomst bestaat geen grens of breuk: ‘gister, vandaag en morgen vloeien bij mij bestendig in elkaar over’. Vandaar Jonckheeres voorkeur voor het bewegende en het dynamische. Vandaar ook zijn ‘zin om veel van het bestaan te relativeren, leven en dood in elkaar te schuiven, een sterke wil om zo lang mogelijk te leven, te willen ontsnappen aan verdelging door de tijd’. Vandaar tenslotte nog zijn ‘lichte manie in het verleden samen te smelten’.

Karakteristiek voor deze onverbreekbare band met het verleden is uiteraard de moederbinding. In het eerste vers uit zijn debuutbundel Proefvlucht (1933) bestempelt Jonckheere zichzelf als een ‘jong profeet / die nog de liefde zijner moeder kent’. Aan het Conflict tussen moeder en zoon wijdt hij meerdere verzen: met het verlies van het katolieke geloof, verliest hij tegelijk het vertrouwen van zijn moeder. In feite is de moeder de vertegenwoordigster van het traditionele geloof, en bij uitbreiding, van alles wat tot het verleden en tot de traditie behoort. Van een echte breuk tussen moeder en zoon is echter, helemaal geen sprake: nu hij een door God verwaarloosde is, keert hij toch naar haar terug, echter niet als ‘verloren zoon’, maar als trotse volwassene. Hoezeer de mens ook aangewezen is op het verleden, toch moet hij zich een strikt eigen en persoonlijk doorleefd verleden verwerven. Volwassen worden betekent voor Karel Jonckheere in de eerste plaats anders worden dan de levende voorbeelden uit het verleden.

In zijn overgang van kind naar volwassene heeft Jonckheere niets van de doorgaans zo getormenteerde, dichterlijke ziel. De volwassenwording geschiedt zelfs zo omzichtig en vanzelfsprekend dat hij in de geliefde vrouw direkt de moeder aanvaardt. Meer nog: enige voorwaarde tot aanvaarding van de vrouw is precies dat zij inderdaad in staat is tot het moederschap. De vrouw die hem geen kind kan baren is geen vrouw, maar een ‘levend graf’ (Onvruchtbaarheid). Onomwonden schrijft hij hieromtrent in zijn autobiografie: ‘Ik kon alleen van een vrouw houden in wie ik de moeder van mijn kinderen vermoedde’.

In enkele volgende bundels als Het witte zeil (1935) en Gewijde grond (1937) houdt deze gedach-

[p. 268]

te hardnekkig aan. Voor de zwangere geliefde zingt de dichter (in het vers Moederschap) ‘van de vrouw die eens mijn moeder was en mij tot droom had’, en tegelijk vraagt hij de geliefde hem als kind te willen beschouwen. Hij wenst niet alleen het kind van zijn (biologische) moeder te blijven, maar wil ook heel nadrukkelijk door de geliefde vrouw als kind aanvaard worden (Zegening). De moederfiguur is hier bindteken tussen jeugd en mannelijkheid. In feite is zij de konkurrente van de geliefde, maar de geliefde is tegelijk toch ook de dochter van de moeder. Vanuit deze optiek komt de auteur tot soms vrij kurieuze en bevreemdende konstateringen. Hoezeer het ‘nest’ van de dichter ook ‘bloedde in beminnen’, toch behoudt hij het ‘heimwee naar het moedernest’ (Vervreemding). In het ‘jong gezicht’ van de geliefde kerft hij steeds ‘'t doorgroefde wezen van (zijn) moeder’ (Spel met de tijd). Bracht de moeder ‘klare rust’ in het ‘troebel hart’ van de vader, dan geschiedt net hetzelfde tussen geliefde en zoon (Band).

Vanaf de bundel Gewijde grond treedt de figuur van het kind steeds sterker op de voorgrond. Het kind is een middel om aan de tijd te ontkomen: de man leeft verder in zijn kroost. Proberen kind te blijven en zich zodoende vastklampen aan het verleden is een manier om de tijd tegen te houden. Ook hierom wordt de onvruchtbare vrouw afgewezen. Alleen in de moeder heeft hij totnogtoe gevonden wat hem ‘steeds geweigerd wordt in iedre vrouw / wat zuivre vree’ (Zegening). De dichter twijfelt nog tussen verleden en toekomst, tussen moeder en geliefde. Pas in het volgende werk zal de verzoening verwezenlijkt worden en pas in Conchita (1939) zal hij zichzelf heel opmerkelijk karakteriseren als ‘een die elke vrouw als moeder heeft bemind’. In Conchita, het aangenomen meisje dat zowel kind als vrouw lijkt te zijn, wordt hij gekonfronteerd met het eigen kinderloze leven. Eenmaal opgenomen in het haar vreemde gezin heeft zij in feite twee moeders. Maar ook de dichter verkeert in deze situatie en ook hij kent ‘het nameloos verdriet



/ van allen die hun hart in tweeën moeten delen’. Nog in 1943 (in de bundel Wat niet geneest) vat hij zijn situatie samen als: ‘de wijsheid rijpt, de jeugd is nog niet heen’.

Heeft hij van zijn vader de rusteloosheid en het heimwee naar de verten geërfd, van zijn moeder kreeg hij de ‘stille weemoed’ en de sereniteit, de honkvastheid en de gebondenheid aan land, volk en huis (Heimwee). Reizen is voor hem het ontvluchten van het land ‘waar nog mijn moeder woont’. Voor haar echter schrijft hij ook zijn (poëtische) reisverslagen (in de bundel Roemeense suite, 1965). In de moeder vindt alles zijn oorsprong, alles wordt met haar in kontakt gebracht en ermee verbonden en alles wordt aan haar (beeld) getoetst. De moeder is niet alleen de vertegenwoordigster van de jeugd en van het verleden van de zoon, maar zij omvat ook de geschiedenis van het gehele mensdom (Licht). Van haar ontving hij niet alleen de drang tot sereniteit, maar ook en vooral ‘de droom van eigen aderen: / het nooit te sterven beeld van uw vaderen’. De jeugd en de kracht van de zoon vergoedt de inertie en de ouderdom van de moeder. Samen vormen zij een perfekte symbiose, die alleen door de dood kan tenietgedaan worden. Boven alles echter symboliseert de moederfiguur het principe van de dynamische kontinuïteit, dat de grondslag vormt van geheel Jonckheeres werk:

‘(Roep) de stem van de oudste eeuwigheid
die in elk hart opnieuw begint
en toch weer zingt van nieuwe tijd’ (Ontwaken)

Zoals de moeder hernieuwd terugkeert in de figuur van de geliefde, zo gaat elders niets verloren en wordt alles tot nieuw leven gewekt in een ‘eeuwige wederkeer’.

Gaandeweg echter boet de (biologische) moeder aan betekenis in, tenminste: haar (anekdotische) figuur wordt verdrongen door de ‘nieuwe moeder’, nl. de geliefde. Tegelijk echter treedt de vaderfiguur sterker op de voorgrond. Deze verschuiving houdt rechtstreeks verband met de dood van Jonckheeres vader in 1937. Deze dood vooral blijkt de dichter bijzonder sterk te hebben aangegrepen. Een andere reden voor deze verschuiving is uiteraard dat met het verlangen naar een eigen kind en de komst ervan later de zoon zelf de rol van

[p. 269]

vader op zich neemt. Kon de moeder nog vervangen worden, dan is de dichter zelf verplicht vader te worden:

‘Men heeft vader gezegd.
Een mens denkt soms in ouders
ook een zoon is een zoon is een zoon.’ (Hechtenis)

Zoals de vader hoopt zich te bestendigen in zijn kind, zo ook poogt de dichter de tijd te overleven in zijn werk:

‘Zal ik nu pas 't geheim doorgronden
het Vlaams en koninklijk geheim
hoe ik in 't onvolprezen onvoltooid
grootwoordenboek der moedertaal
het vers zal vinden onvervangbaar
waarmee ik wat onsterfelijkheid
kan ruilen tegen eigen tijd?’

(Anchio)

Als dichter verlangt hij naar ‘het raffinement van het enkelvoudige’ uit de taal van zijn moeder: tegenover ‘twintig woorden mild gemeten’ van haar valt zijn ‘orkesttaal’ in het niets (Heimwee naar moeders woordenschat). In zijn (Westvlaamse) moedertaal ook blijft hij verbonden met zijn oergrond en met het verleden van volk en land.

Het gehele dichtwerk van Karel Jonckheere is in feite één konkrete realisatie van de erin uitgedrukte opvattingen omtrent de kontinuïteit van verleden, heden en toekomst. Reeds vóór de eksperimentele revolutie van 1950 beoefende hij af en toe de vrije(re) versvorm. Na 1951 past hij deze vorm nog veelvuldiger toe, zonder echter ooit de traditie geheel te verwaarlozen. Ook in poëticis is Jonckheere trouw gebleven aan zijn idealen van harmonie en dynamiek.

Georges Wildemeersch

Karel Jonckheere, Poëtische inventaris, Paris-Manteau. Amsterdam-Brussel. 1973. 568 blz.