Ons Erfdeel. Jaargang 17

[p. 142]

Kulturele betrekkingen tussen Indonesië en Nederland.

De socialistische minister Pronk is de Nederlander die hier, de laatste tijd het meest in de belangstelling staat. Als voorzitter van de I.G.G.I. (de Intergouvernementele groep die belangrijke beslissingen neemt over het hulpprogramma voor Indonesië) kwam hij in november naar Indonesië en men was kennelijk hier en daar niet helemaal gerust op dat bezoek. Over zijn opvattingen over ontwikkelingshulp worden lange artikelen in de krant geschreven. Dat minister Pronk het haar wat lang draagt, is voor de Indonesische journalist ook alleszins de moeite waard. Zelfs in onderschriften bij foto's wordt dit feit ekspliciet vermeldt. Hetzelfde gebeurt in artikelen en foto's n.a.v. het Nederlandse vlootbezoek aan Indonesië: langharige mariniers passagierende in Surabaya of op de kade afscheid nemend van hun meest recente veroveringen. Lang haar is taboe in Indonesië. Geen woord van officiële afkeuring overigens over de buitenlanders. Zo verstandig is men (voorlopig?) nog wel en minister Pronk hoefde dus niet eerst naar de kapper voordat hij Indonesië binnenmocht Buitenlanders horen nu eenmaal tot een ander slag mensen, ze vallen inderdaad buiten het juk dat de Indonesiër op autoritaire wijze wordt opgelegd. Hoewel? In Yogyakarta (Midden-Java) werd onlangs verordend, dat buitenlanders daar niet langer meer mogen overnachten in de kampongs. Opgegeven reden? Hun verderfelijke invloed op de Indonesische beschaving. Zij die gewend zijn dit soort vage formuleringen wat kritisch te bekijken, kunnen nog wel een paar andere redenen verzinnen.

Nog even iets, de lezer vergeve mij, over dat mannelijke lange hoofdhaar.

Er is hier sinds enige maanden een kampagne aan de gang die in sommige gebieden het karakter van een hetze heeft gekregen. Er gaat bijna geen dag voorbij of men leest erover in de pers. Op de scholen treffen direkteuren en leraren hun maatregelen, officiële instanties (de politie bijvoorbeeld) weigeren langharige kliëntele te woord te staan. De Goeverneur van Noord-Sumatra heeft het nodig gevonden om een Koördinerend Lichaam ter bestrijding van het Lange Haar in het leven te roepen. Met afkorting en al: Bakorpragon, het officiële karakter ervan wordt daarmee ekstra onderstreept. Een speciaal kampagneteam speurt rond. Grapjes zijn er niet bij. Waar de individuele, van het gemiddelde afwijkende uiting zo weinig op prijs wordt gesteld, zal de autoritaire almacht snel orde op zaken gesteld hebben. Ten koste van heel wat: verzwegen wrok om dit en om heel wat andere zaken. De bij deze ‘bestrijdingsakties’ gehanteerde argumenten? Het verband tussen ‘langharig’ en ‘misdaad’ wordt niet alleen gesuggereerd, maar ook duidelijk gelegd. Talloze berichten wijzen het uit. Een ervan: ‘... de bevolking wordt in herinnering gebracht meer op hun kinderen, vooral dochters, te letten, opdat ze niet het slachtoffer worden van de ondeugd van langharige jongelui’ (een bericht uit Surabaya, Kompas 24-9-73).

•

Het Koninklijk Huis is een gewild produkt in het Erasmushuis: de dokumentaires over de Oranjes kompleet of over een van de Oranjetelgen afzonderlijk blijven publiek trekken. Al mag hier dan opgemerkt worden, dat de belangstelling vooral komt van de tempo doeloe-generatie. De film van Jan van Hillo ‘Juliana, koningin der Nederlanden’ blijkt ook al zo goed in de markt te liggen. De prinsessen waren in oktober opnieuw aan de beurt. De toelichting op het programma is van een werkelijk bijzondere originaliteit, deze zin bijvoorbeeld: ‘Prinses Beatrix doopt een mijnenveger van de Koninklijke Marine, waarbij, tot algemene vrolijkheid de champagne in alle richtingen op de aanwezigen spat’ (!) Het 25-jarig regeringsjubileum van Juliana heeft nogal wat aandacht gekregen in de Indonesische pers. Voor Ambassadeur Jalink vormde dit jubileum de aanleiding zijn eerste grote receptie te organiseren. De kursiefschrijver van het dagblad ‘Kompas’ merkte er dit over op: ‘De receptie verliep in een gezellige en intieme sfeer. Velen hielden zich niet aan de eigenlijk voorgeschreven officiële kleding. Klaarblijkelijk hoe vaak het ook wordt tegengesproken, zijn de gevoelens van huiver, in veel lagen van ons volk inhaerent aan de betrekkingen met het Nederland uit “tempo doeloe”, verdwenen.’

•

In juli en begin augustus konserteerden Joke van Kregten (piano) en Letty Kleipool (klarinet) in verschillende steden op Java. Geen grote namen, misschien heeft hun optreden daarom weinig aandacht getrokken van de Indonesische pers. Het jonge duo deed het overigens heel goed en maakte indruk, ook in de uitvoering van verschillen-

[p. 143]

de door Indonesiërs geschreven komposities.

Een hoogtepunt van de laatste tijd, een werkelijk weergaloos evenement (het superlatief is hier op zijn plaats) was het koncert van de befaamde ‘Deutsche Bachsolisten’ o.l.v. Helmuth Winschermann, dat in samenwerking met het Goethe Instituut werd gegeven in Taman Ismael Marzuki, het kultureel centrum van Jakarta. Het ensemble werd door ovationeel entoesiasme gedwongen tot een verlengd koncert.

Onlangs kregen wij het bericht dat het geplande optreden in Indonesië van het Nederlandse Scapinoballet (voorlopig?) niet doorgaat. Te duur, de begroting kan het niet lijden. Het Nederlands Kamerorkest komt wel in 1974. Of ook toch maar niet?

In het Erasmushuis kon men luisteren naar typisch Indonesische muziek: een uitvoering van een groot angklung-orkest uit Bandung. Angklung is een Soedanees muziekinstrument dat bestaat uit een vijf- tot achttal bamboepijpen van verschillende lengten, geplaatst in een ‘los’ raam. Het is een kwestie van ‘met overleg’ schudden, waarna het geheel van pijpen een merkwaardig geluid produceert. Met een groot aantal van die instrumenten (verschillend van ‘toon’) kan een orkest geformeerd worden. Niet al te lang naar luisteren en kijken, want dan word je kompleet dol.

Het Erasmushuis had nog enige andere zaken op het trouwens magere programma voor augustus en september. Een Indonesische folklore-avond bijvoorbeeld: de dans, het lied en de klederdracht uit vele delen van Indonesië. De showgroep stond onder leiding van Mevr. Sianturi-Poetiray.

Er waren verder enige eksposities: een weinig boeiende van een aantal schilders uit het Midden-Javaanse Solo, en een bijzonder goede bestaande uit reprodukties van het werk van de Nederlandse litograaf en houtsnijder Escher. Ook was er een tentoonstelling van Nederlandse ‘posters’, tussen 1945 en 1970 ontworpen door mensen als Dick Bruna, Dick Elffers, Otto Treumann, Nicolaas Wijnberg e.a. Het materiaal werd door het ministerie van C.R.M. ter beschikking gesteld. Pieter Brattinga selekteerde en schreef een introduktie (vertaald in het Indonesisch) bij de tentoonstelling.

•

In Noordwijkerhout vond eind augustus het vijfde Colloquium Neerlandicum plaats, een driejaarlijkse konferentie van docenten in de neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten. Indonesië werd vertegenwoordigd door mijn kollega taalkunde, drs. S. van der Ree, en de voor studie momenteel in Nederland verblijvende mevr. drs. Sulastin Sutrisno van de Gajah Mada-universiteit in Yogyakarta.

Terwijl de neerlandici extra muros in Nederland hun ervaringen uitwisselden, was in Indonesië een uit 3 man bestaande filmploeg uit België aan het werk. In opdracht van het ministerie van Nationale Opvoeding en Kultuur is de filmrealisator E. Degelin met zijn assistenten bezig aan een film over het Nederlands in de wereld. Misschien is dit laatste wel een beetje te veel gezegd, maar in ieder geval krijgt Indonesië, waar naar schatting nog zo'n 125.000 mensen het Nederlands beheersen, ruime aandacht. De film gaat heten ‘Karel Jonckheere zoekt z'n moedertaal’, komt begin 1974 klaar en zal zowel in België als in Nederland, o.a. op het televisiescherm, te zien zijn.

Eindelijk eens een Belgisch initiatief op het terrein van het Nederlands in Indonesië. Wie weet, zou dit nu eens de aanleiding kunnen zijn om t.a.v. de neerlandistiek in Indonesië te komen tot samenwerking tussen Nederland en België. Er bestaan emotionele en ook wel rationele overwegingen deze aangelegenheid in Nederlandse handen te houden, maar die overwegingen kunnen moeilijk langer gelden, waar door inkrimpende begrotingen de financiële middelen niet meer toereikend zijn voor een verantwoorde uitvoering van het projekt Nederlands in Indonesië.

•

Bij testamentaire beschikking bepaalde Cornelis Chasteleyn, dat zijn landgoed halverwege Batavia en Buitenzorg na zijn dood - hij stierf in 1713 - gemeenschappelijk bezit zou worden van zijn protestantse Inlandse slaven. Zo ontstond Depok, een kristelijke enklave in het islamitische West-Java, een Nederlandstalig dorp te midden van Sundanezen. De Depokkers bezaten een uitzonderingspositie: ze behoefden geen belasting aan Batavia af te dragen, ze waren geen Inlanders, geen Indo's, geen Nederlanders. Depok werd een welvarend dorp, waar langzamerhand ook anderen, zoals gepensioneerde Nederlanders, gingen wonen. Tijdens de Indonesische vrijheidsstrijd raakte Depok in grote moeilijkheden, het dorp werd gedeeltelijk verwoest, de bewoners vervolgd en het landgoed genationaliseerd. Veel Depokkers emigreerden naar Nederland.

Depok heet nu Pancoranmas,

[p. 144]

een dorp van 16.000 inwoners. Nog steeds beschouwen ongeveer 800 volwassenen zich als echte Depokkers, nakomelingen van de vrijgelaten slaven, die tot een twaalftal families behoorden. Van deze 800 volwassenen beheersen 500 het Nederlands passief, terwijl van deze laatsten ruim de helft nog steeds de moedertaal, het Nederlands, spreekt.

Het is de moeite waard te onderzoeken in welke situatie het Nederlands wordt gebruikt en in hoeverre deze taal afwijkt van de gangbare omgangstaal in Nederland. Een eerste basis voor dit onderzoek is gelegd door drs. J.W. de Vries, verbonden aan de R.U. in Leiden, de vroegere lektor Nederlandse taalkunde aan de Universitas Indonesia in Jakarta. Hij zag Indonesië dus weer terug, oriënteerde zich in Depok en maakte bandopnamen van door Depokkers gesproken Nederlands. Het ligt in de bedoeling, dat studenten van de Nederlandse afdeling aan de Universitas Indonesia het onderzoek zullen voortzetten in samenwerking met sociologen en mogelijk ook antropologen.

Nog wat andere wetenschappelijke samenwerking:

- Op het gebied van de rechtswetenschappen bestaat die samenwerking niet officieel, maar in de praktijk zijn er nog al wat hoogleraren-juristen aktief in Indonesië, dit op verzoek van dat land zelf. Het mag als bekend worden verondersteld, dat de Indonesische wetgeving voor een aanzienlijk deel gebaseerd is op de (ten dele vroegere) Nederlandse. Professor Wiersma was hier in februari 1973 voor de voorbereiding van post-doktorale kursussen Nederlands recht voor docenten in de rechtswetenschappen aan Indonesische universiteiten. Voor dit doel doceerden in augustus de hoogleraren Nagel en Bronkhorst kriminologie en strafrecht (in Jakarta) en de hoogleraren Kleijn en Van Schilfgaarde burgerlijk en handelsrecht (in Yogyakarta).

- Professor P.E. de Josselin de Jong van de R.U. in Leiden verblijft met enige Nederlandse assistenten voor een jaar op West-Sumatra, in het gebied van Minangkabau. Vele Minangkabauers trokken en trekken nu nog weg - vooral om ekonomische redenen - naar Java, met name naar Jakarta. De Josselin de Jong wil onderzoeken wat de gevolgen van deze emigratie zijn voor het gebied van de Minangkabau zelf. Het onderzoek gebeurt in samenwerking met de Universiteit Andalas in Padang en wordt betaald door Wotro (Wetenschappelijk Onderzoek Tropen).

- Tussen de Kunststichting van Jakarta en het Instituut voor Muziekwetenschap, afd. Etnomusicologisch centrum ‘Jaap Kunst’ in Amsterdam werd een overeenkomst gesloten die voorziet in samenwerking op het gebied van de registratie en dokumentatie van de Indonesische volkskunst. Een groot wetenschappelijk belang. Drs. E.L. Heins van genoemd Amsterdams instituut kwam eind augustus voor 6 weken naar Indonesië voor deskundige steun aan dit projekt. Aan de Kunststichting in Jakarta bood hij twee tape-recorders en andere technische apparatuur aan, een gift van het ministerie van C.R.M.

Onder leiding van drs. Heins en Alam Surawidjaya kwamen 2 films tot stand die (hoewel nog niet geheel gereed) in beperkte kring werden vertoond in Jakarta: ‘Wayang golek in the world of man’ en ‘Wayang golek and the promotion of family-planning’.

Wayang is een belangrijk Indonesisch (misschien beter: Javaans) kultuurbezit. Vanaf zijn kinderjaren is de Javaan ermee vertrouwd. De wayang-golek hoort tot het poppenspel. Door de poppenspeler (dalang) worden verhalen uitgebeeld en verteld uit de heldendichten Mahabaratha en Ramayana of uit oud-Indonesische myten. De gamelan (muzikale begeleiding) speelt daarbij een belangrijke rol. Naast de ‘klassieke’ wayang-golek heeft zich een moderne vorm ontwikkeld: voorstellingen in dienst van de politieke propaganda of van de volksontwikkeling. Wat dit laatste betreft: er is Indonesië veel aan gelegen het zeer hoge geboortecijfer drastisch omlaag te brengen. De propaganda voor geboortebeperking in de afgelegen dessa's met een ortodokse, soms analfabete en in ieder geval volgens oude tradities levende bevolking is uiterst moeilijk. Daar kan men nu o.a. de zo vertrouwde wayang-golek voor gebruiken. ‘Wayang-golek and the promotion of family-planning’ bevat de verfilming van zo'n voorstelling. Je kunt er als Nederlander b.v. dit van leren: hoe het (zonder geteoretiseer) mogelijk is een moraal of wijze les toe te dienen in een uiterst realistische en hoogst amusante verpakking. Een kompliment voor de makers van de film die het juiste gevoel bleken te hebben voor de wisselwerking tussen de virtuose glorie van de dalang en de reakties daarop van zijn publiek. Volksontwikkeling in een voortreffelijk stukje Indonesische kultuuruiting, even voortreffelijk verfilmd.

Gerard Termorshuizen