Ons Erfdeel. Jaargang 17

muziek

75 Jaar Antwerps Konservatorium en ‘De Rhijn’ van P. Benoit.

Vijfenzeventig jaar geleden, op 28 juni 1898, werd de Vlaamse Muziekschool te Antwerpen bevorderd tot Koninklijk Vlaams Muziekkonservatorium. Aan die belangrijke datum was wel een hele geschiedenis voorafgegaan. Ongeveer een halve eeuw voordien hadden drie Antwerpse muziekleraars, J. Bessems, F. Aerts en C. Schermers op eigen initiatief een ‘Ecole de musique de la ville d'Anvers’ opgericht, die in 1843 haar deuren opende. In 1859 werd die school door de stad overgenomen en geleid door een bestuurskomitee. Acht jaar later, in 1867, aanvaardde Peter Benoit er het direkteurschap van, op voorwaarde ‘dat de school, namelijk en feitelijk, een Vlaamsche Muziekschool zou wezen’. Die eis werd ingewilligd. Daarmee was een belangrijke stap gezet in de vervlaamsing en demokratizering van het muziekonderwijs en het muziekleven in onze gewesten. Benoits bedoelingen reikten echter verder. Hij wilde die bescheiden muziekschool naar het voorbeeld van de nationaal gebonden muziekinstituten in andere landen uitbouwen tot een volwaardig muziekinstituut en muziekcentrum voor het hele Vlaamse land. Ondanks hevig verzet en tal van tegenkantingen slaagde hij daarin. Na moeilijke onderhandelingen werd zijn muziekschool in 1898 officieel uitgeroepen tot Kon. Vlaams Muziekkonservatorium met gelijke rechten als de andere Franstalige konservatoria in ons land.

Wat er gedurende de voorbije driekwarteeuw in het Antwerpse konservatorium allemaal is gebeurd, kan moeilijk in het korte

[p. 128]

bestek van deze bijdrage worden samengevat of opgesomd. In de kulturele ontvoogding van het Vlaamse volk, in het opbouwen van een eigen Vlaamse muziektraditie in onderwijs en koncertleven heeft dat instituut een gewichtige rol gespeeld. Bovendien heeft het op diverse terreinen ook in het buitenland een gunstige faam verworven. Die uitstraling binnen en over de grenzen heeft het op de allereerste plaats te danken aan het artistieke beleid en de meer materiële realisaties van de opeenvolgende direkteurs: Peter Benoit (1898-1901), Jan Blockx (1901-1912), Emile Wambach (1912-1924), Lodewijk Mortelmans (1924-1932), Flor Alpaerts (1932-1942), Jef Van Hoof (1942-1944), Lodewijk de Vocht (1949-1952), Flor Peeters (1952-1968), en sinds 1968 Eugène Traey. Al die prominenten hebben niet alleen als komponist of vertolker hun naam gevestigd; elk op hun manier hebben zij daarenboven bijgedragen tot de bloei en de reputatie van een konservatorium, dat zij soms tijdens hachelijke perioden en ondanks een inkonveniënte huisvesting hebben bestuurd.

Eén verlangen liep als een groene draad door de aspiraties van alle voornoemde direkteuren: van het te kleine huis ‘Moelnere’ aan de Sint-Jakobsmarkt zo vlug mogelijk overstappen in een volledig geakkommodeerd gebouw. Die wensdroom ging eerst in 1965 in vervulling. Dank zij het doorzettingsvermogen van direkteur Flor Peeters kreeg het Antwerpse konservatorium toen uiteindelijk de behuizing die het reeds meer dan een halve eeuw zo broodnodig had. Aan de Desguinlei, dicht bij de E3, werd naar het ontwerp van architekt Leo Stijnen een gelijkvloers gebouwenkompleks opgetrokken, dat funktioneel en estetisch verantwoord

Koninklijk Vlaams Muziekkonservatorium, Antwerpen.

is. Dat gedeelte bevat verschillende klaslokalen en kantoorruimte voor direktie en administratie. De bouw van die ruimtes was slechts het eerste gedeelte van een indrukwekkend kompleks dat eens het volledige konservatorium zal worden.

Nu, precies vijfenzeventig jaar na de oprichting van het Koninklijk Vlaams Muziekkonservatorium plaatste Jos Chabert, minister van de Nederlandse kultuur, op vrijdag 16 november 1973 de eerste steen voor de tweede en laatste faze van de nieuwe bouw. Dat projekt omvat o.m. een grote hypermoderne koncertzaal met een duizendtal plaatsen en een monumentaal koncertorgel; een kleinere polyvalente zaal voor toneel, kamermuziek, voordrachten e.d.; een wetenschappelijke muziekbiblioteek met enorme uitbreidingsmogelijkheden en een infrastruktuur die volledig in verhouding staat tot de waarde van deze belangrijke muziekbiblioteek; sociale voorzieningen voor studenten, waaronder een eetzaal met volledige keukeninstallatie; ten slotte volkomen onafhankelijk van het konservatorium maar in de direkte buurt van het instituut het gebouw voor de gewestelijke omroep BRT-Antwerpen.

Het spreekt haast vanzelf dat die dubbele heuglijke gebeurtenis, het vijfenzeventigjarig bestaan en de eerste steenlegging, nog een muzikale bekroning kreeg. In de Koningin Elizabethzaal werd diezelfde dag De Rhijn, een minder bekend oratoruim van Peter Benoit, uitgevoerd op initiatief van de BRT, de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde en het Peter-Benoitfonds. Leonce Gras dirigeerde de Filharmonie van Antwerpen, het BRT-Omroepkoor, het kinderkoor ‘Carmina’, Arti vocali, het Filharmonisch koor, en de solisten Raymonde Serverius Lode Hendrikx, Kamiel Lampaert,

[p. 129]

Jozef Baert, François Van Eetvelt.

Iedereen die een weinig vertrouwd is met ons eigen kultureel verleden weet natuurlijk dat Peter Benoit de belangrijkste vertegenwoordiger is van de Vlaamse nationale school. In vele handboeken van muziekgeschiedenis en vaderlandse geschiedenis wordt hij met vleiende epiteta bedacht, zoals ‘De Vlaamse bard’ of ‘De grote feestklok van Vlaanderen’ en zeer dikwijls wordt hij er vergeleken met Conscience en zelfs met Rubens. Die grenzeloze verering heeft echter haar tegenpool. Sommige muziekgeïnteresseerden beschouwen het immers als een bewijs van muzikaal doorzicht, wanneer ze betogen dat het werk van Peter Benoit al bij al goedkoop en oppervlakkig, schraal en gebrekkig is. Het eigenaardige is echter dat beide strekkingen zich in hun waardebepaling beperken tot slechts enkele bladzijden van de toondichter, en meestal zonder de minste kritische zin weinigzeggende algemeenheden van anderen klakkeloos overnemen. Wil men echter een verantwoord waarde-oordeel uitspreken en de precieze betekenis van Peter Benoit als komponist afwegen, dan wordt het dringend tijd dat men kennis maakt met het hele oeuvre van de toondichter, en zich niet uitsluitend en als maar opnieuw op dezelfde partituren afstemt.

Alleen al om de genoemde reden vinden wij het zo belangrijk dat eindelijk dit werk, waarvan de meesten geen noot kennen, weer eens werd uitgevoerd, en nu ook voor de BRT-fonoteek werd opgenomen. De vorige uitvoering dateerde uit 1935, en werd toen geleid door Flor Alpaerts.

Het oratorium De Rhijn is het laatste grote werk dat Peter Benoit komponeerde. Hij voltooide het in 1889. Na de kreatie te Antwerpen in datzelfde jaar werd het kort daarop nog verklankt te 's-Gravenhage, Düsseldorf en Kampen.

Als antwoord op een kritiek die te Düsseldorf op het werk werd gegeven en waarin men Peter Benoit verwijt de Rijn niet voldoende op zijn Duits te hebben bezongen, zei de toondichter: ‘In Duitsland heerst zowat hetzelfde gebrek als in Frankrijk; in beide landen meet men alles te zeer naar eigen maatstaf. De Fransman zegt: Chez nous doet men dat zus! De Duitser zegt, Wir Deutschen doen dat zo! En daarmee is gewoonlijk alles gezegd. Dat ik de Rijn niet als een Duitser bezongen heb, is juist mijn trots. Ik heb de Duitse stroom verheerlijkt als een Vlaming het doen moest, dat is als man der kleuren, als schilder’. (J. Horemans: Peter Benoit, Antwerpen, 1934.)

De Rijn is een oratorium in drie delen. In het eerste deel maken we kennis met de twee legendarische geliefden, ‘De Scheldezoon’ en ‘De torendochter’, die Antwerpen verlaten en door het hemelruim naar de Rijnstreek vliegen. Het tweede deel is een uitgebreid fresko waarin het leven aan de oevers van de Rijn in wisselende, soms ver gezochte taferelen wordt geschilderd. In de stoet van prominenten ontdekken we o.m. de meesterzanger Heinrich von Frauenlob, Beethoven, Goethe en Gutenberg. We varen o.m. langs de Loreleyrots en de Drachenfels, waar we een uitbundig studentenfeest bijwonen. Het laatste deel klinkt als een feesthymne aan de twee grote kultuursteden Aken en Keulen, waarna de twee legendarische geliefden huiswaarts keren, vol vreugde om al het schoons dat ze op hun Rijnreis hebben bewonderd.

De oorspronkelijke, hoogdravende tekst van Julius De Geyter met zijn vaak absurde inhoud werd voor de gelegenheid bewerkt door Anton Van de Velde. Jammer genoeg is de bewerker er niet in geslaagd de holle bombast van sommige passages geheel uit te roeien.

Op de titelpagina van zijn partituur voor solostemmen, gemengd koor en groot symfonisch orkest, schreef Peter Benoit: ‘Getoonzet in volkstrant’. Dat karakter spreekt ten dele uit het gebruik van enkele volksliederen uit diverse landen (o.m. enkele bekende Rijnliederen), maar nog meer uit een eenvoudige soms kantabele melodische lijn, en uit enkele pittig-humoristische danstaferelen.

In zijn standaardwerk over Peter Benoit bepaalt dr. August Corbet de muzikale waarde van dit oratorium als volgt: ‘Onder 's Meesters oratorio's neemt het dan ook een eigenaardige plaats in, door zijn doorlopende lichte humoristische toon, zijn bevallige melodiek, zijn rijpe harmoniek, zijn ver doorgedreven contrapuntiek, de polyfonische bewerking der stemmen van koor en orkest en zijn ongemeen schitterende orkestratietechniek’. Charles Van den Borren van zijn kant ontdekte in dit oratorium het stadium van verval van Benoits genie.

Dat het werk op zeer gemengde gevoelens is onthaald en dat het niet direkt als een hoogtepunt in Benoits oeuvre werd gekwalificeerd is o.i. te wijten aan twee oorzaken. Allereerst de uitvoering, waaraan niet over de hele lijn de gewenste zorg was besteed. Onder de vokale solisten bleek buiten de bas Lode Hendrikx niemand opgewassen tegen de zware taak. Gelukkig voor de bandopname heeft de BRT met

[p. 130]

haar mikrobalans de al te zwakke partijen wat kunnen aandikken, maar voor een zaaluitvoering was het klankvolume van de meeste solisten ontoereikend. De mooiste ogenblikken kregen we van de indrukwekkende koorfalanks, die met zin voor nuance en ekspressie door de dirigent geleid werd.

Daarnaast is en blijft de tekst, ook in zijn herwerkte versie, een onoverkomelijke struikelsteen. Wat men er ook van probeert te maken, de inhoud spreekt niemand meer aan; en wat nog erger is, hij is zo patetisch en uitgerafeld, zo hybride en versnipperd, dat het o.i. onmogelijk lijkt daarmee een soliede en homogene brok muziek te konstrueren. Onder dat euvel heeft Benoits partituur schromelijk geleden; zij is geweldig verkapt, en mist een brede stroom en een kontinue spanning. Er zijn wel prachtige passages uit die partituur te bloemlezen. Op de allereerste plaats hebben wij een voorkeur voor de koren, die nu eens hymnisch homofoon, dan weer boeiend polyfoon zijn uitgeschreven. De diverse taferelen in het tweede deel geven aanleiding tot een wisselende muzikale inhoud, die zowel melodisch als ritmisch en soms zelfs met een schilderend instrumentaal detail suggestief wordt opgeroepen.

Hoe men dit oratorium van Benoit ook kan en mag beoordelen, het initiatief om die minder gespeelde partituur eindelijk weer eens te programmeren, moet naar ons gevoel geprezen worden. De organizatoren hebben er goed aan gedaan het Koninklijk Vlaams Muziekkonservatorium bij gelegenheid van zijn vijfenzeventigjarig bestaan die uitvoering als een jubileumgeschenk aan te bieden.

Hugo Heughebaert