Ons Erfdeel. Jaargang 17

Driemaal Teater.

1. De Min in het Lazarushuys.

Dit stuk van W.G. van Focquenbroch, geschreven in plm. 1670 als bewerking van een spel van Lope de Vega, wordt dit seizoen opgevoerd door de toneelgroep Theater, onder regie van René Lobo. Het stuk speelt zich af in Amsterdam in een gekkenhuis, dolhuis of Lazarushuis. Deze dolhuizen waren een soort gevangenis waarin men geesteszieken opsloot. Van tijd tot tijd konden de burgers tegen betaling de patiënten bezichtigen, en dat was een hele attraktie,

De min in het Lazarushuys. (foto W. van Heusden)

zoals nu in de dierentuin de apenkooi.

In dat Amsterdams Lazarushuis nu verbergt zich een Haagse edelman Ferdinand op aanraden van zijn knecht. Om aan het gerecht te ontkomen speelt hij voor gek, want hij is op de vlucht, omdat hij meent in een duel een zekere Reynout vermoord te hebben. Ook een adellijke juffrouw Isabella, met haar knecht thuis weggevlucht, wordt in het gesticht opgenomen. Direkt slaat de vlam der liefde uit en tegelijk de jalouzie, want ook de nicht van de vader van het tehuis en haar kamenierster raken verliefd. Kortom diverse intriges en verwikkelingen spelen zich in en om het dolhuis af omwille van de min die ieder in zijn/haar ban heeft. Het is een gekke boel van gewaande en gespeelde krankzinnigheid met als happy end dat de diverse paren elkaar ‘krijgen’.

Men had voor deze opvoering

[p. 123]

een staketsel-dekor van buizen en stangen met ladders, glijbanen, touwen en verdiepingen gekonstrueerd, waaraan, waarop of waarmee op een bijzonder beweeglijke wijze gespeeld kon worden. Het geheel werd hierdoor soms klownesk, waartoe ook de bonte kostumering bijdroeg.

De geschiedenis van de opvoering van het stuk vermeldt, dat in de 18-19e eeuw er allerlei grollen en klownerieën aan werden toegevoegd, waarbij zelfs o.a. een ‘levendige’ os op het toneel werd gebracht, die later dan werd verloot. Ofschoon niet zo bont, lag de enscenering van deze Theater-opvoering ook wel in die lijn: zo kwam de gevluchte adellijke juffer achter op de vouwfiets van haar knecht, deze laatste getooid met valhelm, Amsterdam binnenrijden, aan touwen slingerde men soms van het ene platform naar het andere, en een glijbaan met valnet zorgde soms voor de meest dolle scènes. Door dit alles werd het een grollig spektakel, soms iets te veel, het anakronisme van vouwfiets en valhelm hoefde bijv. voor mij niet, maar ja smaken verschillen. De lange voorrede van Cupido had voor mij ook weg mogen blijven, want drastisch ingekort is de boodschap van deze Cupido: ‘Dat nooyt de Min in beter plaats,/Dan in het Geckenhuys, kan woonen,/En by een tal van Sotte maets.’

Maar aan het toneelbeeld en het spel viel overigens veel te genieten. De intrige zelf is matig, zoals bij vele Lope de Vega gegevens. Over de schrijver Focquenbroch en de geschiedenis van het stuk zou nog veel te melden zijn, maar de nieuwsgierige lezer wil ik verwijzen naar de uitgave van ‘De Min in het Lazarushuys’ die bij gelegenheid van deze opvoering is verschenen in de Wikor-Theater-Bibliotheek Nr. 35, 1973, met daarbij een dokumentatie- en aantekeningenbijlage van de hand van drs. Martha Terstegge.

2. Kleine Alice van Edward Albee of het verhaal over een ervaring bij een reprise.

Het is al weer bijna 10 jaar geleden dat bovengenoemd stuk door de Nederlandse Comedie onder regie van Ton Lutz met o.a. Han Bentz van den Berg en Ellen Vogel werd opgevoerd (seizoen 1965-66) en nu heeft de toneelgroep Theater onder regie van Elise Hoomans het weer op het repertoire genomen. Ik moet zeggen dat het toneelspel toen sterker bij mij overkwam dan nu, dat zal zowel aan mijzelf als misschien aan de voorstelling liggen, het stuk bleef hetzelfde in dezelfde vertaling ook veronderstel ik, want bij beide opvoeringen wordt Ernst (van) Altena als de vertaler genoemd.

Het stuk geeft de merkwaardige geschiedenis van de lekebroeder Julian die voor zakelijke transakties, het gaat om een enorme schenking van een rijke dame aan de kerk, als bemiddelaar optreedt. Daarbij valt hij, uitgeleverd door de kardinaal, in de handen van de rijke juffrouw Alice, die weer gedirigeerd wordt door haar advokaat en butler. Of dirigeert zij hen? Julian wordt slachtoffer van duistere manipulaties waarbij religieuze en seksuele motieven een rol spelen. Het huwelijk van Julian met Alice wordt tenslotte zijn dood en stervend voor de makette van het kasteel van Alice dat op een voetstuk als een altaar staat opgesteld, is hij de martelaar van zijn dienaarschap .Dat makettealtaar speelt een belangrijke rol in het stuk, het is het teken, het symbool dat mysteries en abstrakties

Kleine Alice - Henny Orri
(foto Van Heusden)

overzichtelijk maakt. Het is de offerplaats waar Alice als een piëta haar stervende Julian een ogenblik koestert om hem daarna als een gekruisigde tegen het altaar eenzaam te laten kreperen.

De speelwijze was hard en zakelijk, het dekor een Allahambraachtig bouwwerk. Met name het spel van Edmond Classen in de rol van advokaat was strak gedecideerd, op het maniëristische af en Sjoukje Hooymaayer als butler en Ton Kuyl als kardinaal pasten daar goed bij aan. Arthur Boni als Julian was het weerloze slachtoffer en Henry Orri als juffrouw Alice was de verleidster, maar als zodanig schoot zij m.i. te kort. In de voorstelling van 1965 was Ellen Vogel veel meer de geraffineerde vamp, terwijl toen ook Ton Lutz met meer raffinement de rol van de advokaat speelde. Of het door dit spel kwam: aan de ene kant het zakelijk harde maniërisme en aan de andere kant het gemis aan verleidelijke sensualiteit dat deze

[p. 124]

opvoering niet zo bij mij over kwam? Of dat het stuk als konstruktie al na 10 jaar gedateerd is? Wie zal het zeggen. Maar het zal wel aan mij zelf liggen. Iets wat je een keer geraakt heeft, waar je verbaasd, geschokt of verwonderd over was, kun je een tweede keer niet meer zo beleven. De eerste verwondering van het nog niet gekende is er af, tenzij het geheel anders wordt benaderd en nieuwe gezichtspunten biedt, maar dat was voor mij bij deze voorstelling niet het geval.

3. De gebroken Kruik.

Dit blijspel van Heinrich von Kleist, geschreven vermoedelijk in 1806, in 1808 door Goethe in première gebracht in Weimar en toen gevallen als een baksteen, blijkt anno 1974 een bijzonder aardig toneelstuk onder regie van Jochen Neuhaus, Nederlands (in het programmaboekje staat niet vertaling!) van Dolf Verspoor, in een dekor van Wolfgang Mai, gespeeld door de toneelgroep Theater, met in de hoofdrol als dorpsrechter Adam, Bernard Droog.

De eerste scène is een regievondst: H. von Kleist, de schrijver, voor een mans hoog wit gordijn waarop een Zwitsers berglandschap is getekend (Kleist ontwerpt in Zwitserland in 1802 het stuk) schrijvend aan zijn spel, na een korte schrijfaktie trekt hij het gordijn weg en tegen een witte achtergrond ziet men een huisje waarvan een muur is weggelaten zodat de toeschouwer zicht krijgt in het interieur: benedenverdieping met bed, haard en tafel plus open zolderruimte. Het is een vroege winterochtend, rechter Adam ontwaakt, kreunend en zwaar gehavend. Bij het openen van de vensters treedt licht binnen. We zien de schrijver Heinrich, maar nu verkleed als griffier die de rechtzaak notuleert van die dag rond de gebroken kruik, waarbij rechter Adam een minder fraaie rol blijkt gespeeld te hebben. De supervisor op inspektiereis woont het hele onverkwikkelijke proces bij, dat de ontmaskering toont van de rechter die zich de avond te voren toegang heeft verschaft tot het huis van het meisje Eva waar de kostbare kruik blijkt gebroken te zijn. Maar alvorens op het einde het masker afvalt zijn er al wel veel (te veel?) misverstanden en verdenkingen geweest die in een levendige enscenering een bont spektakel opleveren. Moedwil en misverstand, het thema van W.F. Hermans, is hier op kluchtige wijze vertaald. Het geheel speelt zich af in het dorpje Maarssen bij Utrecht in de winter omstreeks 1672, het rampjaar. De kruik die gebroken is, is ‘buitgemaakt door Jan van Daan de ketellapper. Toen de Watergeuzen De Briel verrasten in Oranjes naam’. Deze gebroken kruik is aanleiding tot de ontmaskering van de dorpsrechter Adam en tevens symbool. Dat het een erotisch symbool zou zijn, wat wel is beweerd, wil er bij mij niet zo direkt in. Er is erotisch gezien nog niet zoveel aan de hand geweest. Voor mij is het meer het symbool van de gebroken revolutie. De kruik stamt nl. uit de tijd van de geuzen-revolutie, de 80-jarige oorlog, en de verworvenheden en vrijheden van deze revolutie worden door de korrupte rechter te niet gedaan: hij schendt de rechten en vrijheden. Dit heeft zijn parallel in Von Kleist eigen tijd, in Parijs had hij gekonstateerd dat de Franse revolutie verlopen was: ‘het feodale systeem was afgelost door het burgerlijk kapitalisme. Van de libertè, égalité en fraternité was in feite niets gerealiseerd. Er was

De Gebroken Kruik, Bernard Droog.
(foto Van Heusden)

een nieuwe klassenhiërarchie voor in de plaats gekomen’ (citaat programmaboekje). Zo zou het stuk indirekt kritiek uitoefenen op de korruptie van de eigen tijd en van alle tijden.

Wat het toneelbeeld betreft: men had hier gebruik gemaakt van een opmerking van de schrijver aan een vriend van hem nl. dat hij gewerkt had op de manier van de Hollandse schilder David Teniers (1610-1690), wat een soort kleurrijk, boertig Hollands realisme opleverde, binnen het kader van het huisje van rechter Adam. Deze laatste figuur gespeeld door Bernard Droog droeg de hele voorstelling. De regie en het spel van de hele groep was bijzonder levendig.

Het was jammer dat de geplande voorstelling van een ander stuk van H. von Kleist nl. Penthesileia door een Rotterdamse groep onder regie van een Oostduitse regisseur niet doorging, waarschijnlijk vanwege de dubieuze kwaliteit want de recensies na de première waren nogal negatief.

Piet Simons