Ons Erfdeel. Jaargang 17

Vlaamse wandtapijten in de Wawelburcht te Krakau.

Gedurende drie eeuwen hebben de Vlaamse legwerkers, dank zij hun artistieke begaafdheid en hun levendige ondernemingsgeest, een grote roem verworven voor hun land. In kerken en kloosters, in burchten en kastelen, alsook in private woningen werden hun tapijten veelvuldig als wandversiering gebruikt. Die kunstwerken hadden niet enkel een estetisch doch ook een praktische funktie te vervullen in het dagelijks leven. Zij moesten de grote vertrekken in kleine plaatsen verdelen of de bewoners tegen koude, vochtigheid en tocht beschermen.

Die wandbekledingen uit wol en zijde vervaardigd en soms opgesmukt met goud- en zilverdraad waren gezocht door vorsten, edellieden en rijke burgers en ze werden geprezen door vele tijdgenoten. Een zeer belangrijke bestelling was o.m. die van de Poolse vorst Sigismund-Augustus (1520-1572), die omstreeks het midden van de 16e eeuw meer dan honderd stukken legwerk in de Zuidelijke Nederlanden had aangekocht.

Die prachtige kollektie heeft weliswaar een zeer bewogen geschiedenis gekend. Op het einde van de 18e eeuw werd ze o.m. naar Rusland vervoerd en opgeborgen in de reserves van het Tauris paleis te Sint-Petersburg. Naderhand werden die tapijten o.m. aangewend als versiering van het Winterpaleis, van het Museum der Koninklijke Paardenstallen, van de Akademie en van de Schouwburg te Sint-Petersburg. Sommige stukken werden verknipt en van andere werden de boorden weggesneden als ze niet pasten in het nieuwe interieur waar ze moesten worden gehangen.

Ingevolge het Verdrag van Riga, in 1921 gesloten tussen Rusland en Polen, kwam een groot deel van die wandbekleding terug naar Krakau. De tapijten werden gerestaureerd en de versneden stukken werden gedeeltelijk gerekonstrueerd. Eminente geleerden maakten nu van de gelegenheid gebruik om die artistieke kunstschat wetenschappelijk te bestuderen. Reeds in 1925 kwam de publikatie van M. Morelowski van de pers, in 1937 gevolgd door die van M. Gebarowicz en T. Mankowski.

Begin september 1939, tijdens de Duitse bombardementen boven Polen, werden de tapijten overgebracht naar Roemenië en vervolgens naar Frankrijk. Na de bezetting van dat laatste land werden ze vervoerd naar Engeland en tenslotte naar Kanada. Pas in 1959 kwamen ze terug naar Polen en werden ze na grondige restauratie opnieuw opgehangen in de Wawelburcht te Krakau. Nu rijpte tevens het plan om die kunstwerken beter bekend te maken bij het groot publiek, een plan dat werd gerealiseerd door het Mercatorfonds te Antwerpen. Inderdaad, ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Bank van Parijs en de Nederlanden werd dit gedenkboek uitgegeven, enerzijds om de kennis van onze Vlaamse Wandtapijten ruimer te propageren, anderzijds om als nuttige bron te dienen voor de verdere wetenschappelijke studie van de tapijtkunst, eenmaal de belangrijkste tak van de Zuidnederlandse kunstnijverheid.

Professor J. Szablowski, hoofdkonservator van de Wawelburcht en van het Wawelmuseum, heeft de leiding gehad van die prachtige publikatie. In een inleiding belicht hij op klare en duidelijke wijze de oorsprong en de historiek van de verzameling en schetst hij tevens het kultureel en artistiek klimaat in Krakau tijdens de 16e eeuw. In die oudste hoofdstad van Polen, volgens de auteur ook het meest schitterend centrum voor kunst- en geestesleven in Midden-Europa, verrees de koninklijke burcht alwaar de dynastie der Jagellonen zetelde. Hier vond de Renaissance gemakkelijk toegang. Nauwe banden waren immers aangeknoopt met Italiaanse kunstenaars en met Erasmus van Rotterdam, de Nederlandse humanist met wereldfaam. Vorst Sigismund-Augustus zette die traditie voort. Hij was een groot kenner van literatuur en geschiedenis en bezat een voortreffelijke biblioteek. Hij koesterde belangstelling voor schilderkunst en muziek. Het wekt dus geen verwondering, dat hij ook talrijke wandtapijten heeft gekocht of besteld in Vlaanderen. Zijn kollektie legwerk omvatte gehistorieerde reeksen met bijbelse taferelen uit de Genesis, verder

[p. 117]

Kop van luipaard, detail uit Luipaard in gevecht met een beer.

nog verdures en talrijke groteskentapijten. Hiervan bleven 142 stuks bewaard, die door drie Poolse kunsthistorici nader worden bestudeerd.

A. Misiag-Bochenska vraagt aandacht voor de eerste groep met religieuze voorstellingen, verhalende de Geschiedenis van de Eerste Mensen tot aan de Spraakverwarring bij de Toren van Babel. Zij poogt het ikonografisch tema van die kunstwerken te situeren in de tijd; terloops wijst ze ook op de symbolische betekenis van de uitgebeelde dieren, zonder er evenwel grondig op in te gaan. Haar aandacht gaat veeleer naar de ontwerper van de kartons voor die serie. Evenals vroegere auteurs komt ze tot het besluit, dat ze terecht aan Michiel Coxie (1499-1552) moeten worden toegeschreven, maar zij geeft grif toe dat daarvoor geen archivalische bewijzen voorhanden zijn.

De auteur is tevens de mening toegedaan, dat die wandbekledingen gedeeltelijk omstreeks 1550 en gedeeltelijk omstreeks 1560 voor de eerste maal in Brussel werden geweven in opdracht van Sigismund-Augustus. Steunend op het lofdicht van de Poolse kroniekschrijver Stanislas Orzechowski, ter gelegenheid van het huwelijk van de vorst met Katharina van Oostenrijk, meent zij te mogen beweren dat die wandbekledingen gedeeltelijk reeds in 1553 in het bruidsvertrek te Krakau waren opgehangen. Inderdaad, in die beschrijving, die uit de tijd van de gebeurtenissen zelf stamt, wordt o.m. een reeks met de Geschiedenis van de Eerste Mensen en van Noé uitvoerig vermeld. Doch stellen we die beschrijving tegenover de bewaarde stukken, dan rijzen moeilijkheden op. Enerzijds is het niet steeds duidelijk over welk tapijt de tekst precies handelt, anderzijds krijgt men soms een beschrijving waaraan geen der tapijten beantwoordt. Moet men aan de hand van die gegevens niet veeleer de gevolgtrekking maken, dat de tapijten in 1553 geenszins waren klaargekomen en dat de muren van de bruidskamer bekleed waren met ersatz-stukken, bijv met beschilderde doeken of met andere wandbekledingen, die ikonografisch niet volledig overeenstemmen met de tans aldaar bewaarde tapijten?

Tenslotte is er het feit, dat geen archivalische noch andere bron-

[p. 118]

nen de teorie bevestigen, dat men hier werkelijk met een editio princeps te doen heeft. Daarenboven is het volstrekt niet bewezen, ja zelfs zeer twijfelachtig dat de ontwerpen en de patronen voor die suite in opdracht van de Poolse vorst werden geschilderd, zoals de auteur beweert.

M. Hennel-Bernasikowa wijdt een omvangrijk kapittel aan de bekoorlijke verdures met dieren en planten, waarvan 44 stuks aanwezig zijn in de Wawelburcht. Zij verdeelt die tapijten in drie hoofdgroepen, die onderling verschillen door hun afmetingen en formaten. Die kunstwerken zijn nauw verwant met zeven tapijten - niet zes zoals de auteur schrijft - van de familie Borromeo in het kasteel op Isola Bella nabij Milaan, zonder er evenwel replieken van te zijn.

De auteur blijft lang stilstaan bij de evolutie van de landschapschilderkunst in de Nederlanden. Niet het zelfstandig landschap van Joachim Patenir, noch het kosmisch landschap van Pieter Breughe! maar wel het maniëristisch landschap, waarvan de eerste kenmerken te zien zijn in het werk van de Antwerpse plaatsnijders Matthias en Hiëronymus Cock, zou volgens haar te vergelijken zijn met het landschap op de verdures te Krakau. Vervolgens poogt zij aan te tonen dat de kartonschilder zijn inspiratie voor het weelderig dierenrijk, een hoofdelement in die tapijten, zou hebben gezocht in de literatuur uit onze streken en in verscheidene Italiaanse voorbeelden van artistieke aard. Zij is de mening toegedaan, dat die kartonschilder dient te worden gezocht in de kring van de Antwerpse kunstenaars. Zijn identiteit kon evenwel nog niet worden achterhaald. De tapijten zelf zouden zijn geweven tussen 1554 en 1568. In dat laatste jaar immers verliet Jan van Tieghem, wiens monogram voorkomt in de boorden van die verdures, de Zuidnederlandse hoofdstad omwille van zijn geloofsovertuiging. Tenslotte wordt een poging gedaan om de inhoud en de zinnebeeldige betekenis van die kunstwerken nader te verklaren en wordt de nadruk gelegd op de grote belangstelling van de tijdgenoten voor de natuur zoals duidelijk blijkt uit die wandtapijten. Het valt nochtans te betreuren dat de auteur geen klaar en overzichtelijk plan heeft gevolgd in haar interessante studie, waardoor ze soms in herhalingen valt en de leesbaarheid van haar opstel wordt bemoeilijkt.

In een volgend hoofdstuk handelt M. Piwocka over de groteskentapijten, die naargelang hun centrale versiering en hun boorddekoratie in twee groepen worden ingedeeld: enerzijds de stukken om onder de vensters of op banken en zetels aangebracht te worden, en anderzijds de tapijten met het monogram van Sigismund-August nl. SA en de deurvoorhangsels met wapenschilden.

De auteur poogt een bepaling te geven van wat grotesken zijn en hun oorsprong en hun bijval te verklaren. Haar aandacht gaat dan naar de groteske versieringen in de boorden van de Waweltapijten en vervolgens naar de stukken waarvan het centrale motief eveneens grotesken uitbeeldt. In sommige gevallen waagt ze het zelfs een bepaalde voorstelling nader te verklaren. Doch tot op heden was het ook voor haar onmogelijk die kunstwerken nauwkeurig te dateren en de ontwerpen ervoor aan een bepaald meester toe te schrijven. Met sommige beweringen kunnen we moeilijk akkoord gaan, o.m. wanneer wordt geschreven dat tot op het einde van de achttiende eeuw replieken van groteskentapijten werden geweven (p. 358). Daarenboven kan het legwerk met het wapen van Korczak en de wandbekledingen met de Wapens van Polen en Litouwen en met de zinnebeeldige figuren moeilijk als groteskentapijten worden beschouwd.

Op pagina 377 vangt dan de bijdrage aan van S. Schneebalg-Perelman met als titel: De Vlaamse wandtapijten en het groot getuigenis van de Wawelburcht. Zij meende er goed aan te doen hier een historiek te beginnen schrijven van de legwerkkunst. Na zeer uitvoerig te hebben gehandeld over de techniek van het weven, bespreekt ze de verschillende centra alwaar eertijds tapijten werden geweven en legt ze hierbij het aksent op de voorrang van de Brusselse ateliers. Op nauwelijks vier bladzijden worden dan de bestellingen van wandtapijten door de Poolse vorst Sigismund-Augustus besproken. Over de eventuele rol die kooplieden-tapissiers hierbij hebben gespeeld, wordt weinig of niets gezegd. Aan de hand van de merktekens, die voorkomen in de boorden van de tapijten, tracht de auteur dan te achterhalen wie de verschillende reeksen heeft vervaardigd. Het is duidelijk, dat niet iedereen met haar interpretaties zal akkoord gaan, maar hierover kan nu niet worden uitgewijd.

Tot besluit beklemtoont de auteur het belang van de verzameling wandtapijten in de Wawelburcht te Krakau die er in de meest gunstige omstandigheden kan worden bewonderd door het groot publiek en door de spe-

[p. 119]

cialisten. Die kollektie leert ons niet enkel de artistieke begaafdheid kennen van een Michiel Coxie en van andere kunstenaars, die de ontwerpen voor het legwerk hebben vervaardigd. Zij illustreert tevens de uitzonderlijke virtuositeit van onze Vlaamse legwerkers uit het verleden, en verraadt de grote belangstelling van de Poolse mecenas Sigismund Augustus voor hun werk.

Het laatste hoofdstukje van het boek wordt gepubliceerd onder de naam van A. van de Walle. Op amper zes bladzijden wordt hier een schets gegeven van het kultureel en artistiek leven in de Nederlanden ten tijde van het ontstaan van die wandtapijten.

Het werk wordt afgesloten met een katalogus van alle bewaarde tapijten en met een bibliografie, die is opgevat per hoofdstuk en telkenmale wordt onderverdeeld in een algemene en een aanvullende bibliografie. Het resultaat hiervan is, dat verschillende publikaties soms vier- tot vijfmaal worden herhaald, terwijl andere belangrijke studies niet eens worden vermeld.

De jubileumuitgave van de Bank van Parijs en de Nederlanden is ongetwijfeld een mooi boek geworden, dat in vele opzichten uitstekend is verzorgd en zeer rijk geïllustreerd. Het zal ongetwijfeld bijdragen tot een betere kennis en tot een grotere waardering van het Vlaams legwerk uit het verleden. Jammer dat niet alle tapijten uit de Wawelburcht werden gereproduceerd, waardoor het werk meer zou hebben beantwoord aan het vooropgesteld doel, zoals uitgedrukt in de inleiding ervan. Hier lezen we inderdaad: ‘De auteurs hopen van dit werk het “corpus van de wandtapijten van de Wawelburcht” te maken, dit wil zeggen een betrouwbare en dus nuttige zoniet kostbare informatiebron voor het wetenschappelijk onderzoek in de toekomst’ (p. 28).

Erger is dat de Nederlandse vertaling hier en daar weleens te wensen overlaat. Waarom wordt herhaaldelijk het woord wandtapijtenkunst (p. 414) gebruikt? Moet het niet wandtapijtkunst zijn? Of moeten we in het vervolg ook spreken van schilderijenkunst en van meubelenkunst? Nog meer betreurenswaardig wordt het wanneer de oorspronkelijke Franse tekst verminkt wordt weergegeven in het Nederlands. Inderdaad, in de Franse uitgave lezen we o.m.: ‘La plus ancienne version de l'Histoire des Premiers Parents après celle du Wawel, est la tenture du Bayerisches Nationalmuseum’ (p. 182). In het Nederlands wordt dat: ‘De oudste versie van de Geschiedenis van Adam en Eva, na die van de Wawelburcht, is het wandtapijt uit het Bayerisches Nationalmuseum’ (p. 179-182). Hieruit blijkt ten onrechte dat slechts één tapijt met de Geschiedenis van de Eerste Mensen in het bezit zou zijn van het Museum te München. Met het woord tenture wordt immers niet één tapijt maar een geheel van verschillende stukken legwerk bedoeld, die één reeks vormen.

Doch, dat alles verandert niets aan het feit dat dit rijk geïllustreerd maar peperduur werk een waardevolle aanwinst is voor allen die belang stellen in de geschiedenis van de Vlaamse kunst en voor alle liefhebbers van het mooie boek.

Dr. Eric Duverger, Gent

De Vlaamse Wandtapijten van de Wawelburcht te Krakau o.l.v. Jerzy Szablowski, Mercatorfonds, Antwerpen, 506 blz., formaat 33,5x25,5 cm. Prijs: 2.900 BF.