Ons Erfdeel. Jaargang 17

[p. 109]

Chris Barnard tweemaal bekroond.

De Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns kent elk jaar een aantal prijzen toe, waar de Hertzogprijs beslist de belangrijkste van is, en meteen ook de meest begeerde. Die prijs wordt een eerste jaar toegekend voor prozawerken, het volgend jaar voor poëzie en het derde jaar voor toneel, en zo opnieuw van vorenaf aan.

In 1971 ging de Hertzogprijs voor Poëzie naar Elisabeth Eybers (zie O.E. 15,3, p. 89) en de Hertzogprijs voor Drama 1972 ging naar P.G. du Plessis voor zijn Siener in die Suburbs (1971), waarbij ook zijn eersteling Die Nag van Legio (1969) mede in aanmerking werd genomen. In 1973 tenslotte kreeg Chris Barnard de Hertzogprijs voor Proza voor zijn roman Mahala (1971), met inachtneming van zijn verhalen bundel Duiwel-in-die-Bos (1968). Voor deze toekenning werden prozawerken beoordeeld die verschenen in de jaren 1970, 1971 en 1972.

Er is echter meer: voor de eerste keer in de 64-jarige geschiedenis van de Akademie ontving een persoon in één en hetzelfde jaar twee verschillende prijzen van de Akademie. Chris Barnard kreeg namelijk eveneens de tweejaarlijkse S.A.U.K.-prys vir Afrikaanse Hoorspele voor zijn spel Die Rebellie van Lafras Verwey. Voor deze laatste prijs was er een geheel andere jury samengesteld, zodat het er naar uitziet dat de hard werkende Barnard in 1973 tot een auteur uitgegroeid is wiens stem gehoord wordt. En dat hij die verantwoordelijkheid moedig aanvaardt, zullen we verder in deze bijdrage kunnen vaststellen.

Over de bekroning van Mahala heeft prof. E. Lindenberg (Johannesburg) in zijn motivering het volgende geschreven:

‘Chris Barnard se taamlik omvangryke oeuvre tot dusver is van wisselvallige gehalte, maar met sy twee jongste prosawerke, die verhalebundel Duiwel-in-die-Bos en die roman Mahala, het hy die Afrikaanse letterkunde verryk met treffende vergestaltings van die mens in sy hulpelose gebondenheid deur die vrees en duister magte in homself. Die hooffiguur in Mahala (wat 'n verdere uitbouing bring van gegewens en tegnieke uit die verhaal ‘Bos’) is gewikkel in 'n nooit aflatende stryd met homself. Dis 'n stryd wat hy weliswaar projekteer in andere figure en wat hy sien as 'n poging om sy verlede te ontvlug, maar wat ten slotte 'n stryd is teen die dood ('n soort self-konfrontasie?). Daarom dat Delport sy vroeëre vriend Ritter, nou sy gewaande agtervolger, in allerlei gedaantes sien terugkeer om wraak te neem; uiteindelik word hy vereenselwig met die weerlig, die swaard en die dood.

Delport se vrees-obsessie isoleer hom steeds verder van sy medemens en uiteindelik kan hy selfs in die seksuele daad geen selfverlossing vind nie. Elke verhouding word vir hom 'n herhaling van sy verhouding met An en Ritter, die klein driehoek waartoe sy geesteslewe gereduseer word. Sy vlug is tevergeefs: hy vlug steeds dieper die oerwoud in - en hiervoor gebruik Barnard heel geslaagd die ‘Afrika’-milieu.

Soos D.J. Opperman in die poesie en Etienne Leroux in die prosa reeds gedoen het, bied Barnard hier aan die oppervlakte 'n spanningsverhaal aan wat dan op allerlei maniere ‘uitgediep’ word. In Mahala word die vrae i.v.m. die moord op Gonçalo ewemin opgelos as dié aangaande die presiese gebeure te Bollito. 'n Mens weet selfs nie seker of die kind ooit gebore is nie, behalwe in Delport se gedagtewêreld. Die onsekerheid aangaande die ‘werklikheid’ is egter 'n weerspieëling van sy verdwaalde gees.

'n Opvallende stylgreep is die konsekwente aanwending van die werkwoordsvorm met ‘het ge-’, 'n vorm wat soms deur Afrikaanse skrywers só angsvallig vermy word dat hulle taalgebruik onnatuurlik klink. Op byna uitdagende wyse verhef Barnard dit nou tot hoogs funksionele vorm-: ‘het ge-’ is verwarrend omdat dit sulke uiteenlopende werkwoordelike funksies kan vervul, en help gevolglik om Delport se tydsdwalinge te suggereer, waar hy nie in staat is om voltooid of onvoltooid verlede tyd of hede streng

[p. 110]

te skei nie. Saam met hom word ook die leser verwar; hy word betrek in 'n spel van onthullings wat tegelyk verhullings is. Waarlik 'n tour de force. En hiermee hang ook saam die ‘sirkelbou’ van die roman: b.v. dat An ‘ten slotte’ blyk reeds ‘aan die begin’ dood te gewees het, en dat dat die ‘slot’-toneel sowel 'n einde (dood) kan voorstel as 'n herbegin van die doellose maling van Delport se gedagtes.

Met Mahala en Duiwel-in-die-Bos het Chris Barnard in Afrikaans oorspronklike en aangrypende beelde gegee van die (moderne) mens in sy eksistensiële angs; hy gee in albei werke ook blyke van 'n bewuste en verantwoorde vakmanskap. Die Letterkundige Kommissie beveel aan dat die Hertzogprys vir prosa, 1973, toegeken word aan Chris Barnard vir sy roman Mahala, met spesiale vermelding van die verhalebundel Duiwel-in-die-Bos’.

Van de bekroningsplechtigheid in Durban, op 29 juni 1973, heeft Chris Barnard gebruik gemaakt om de Akademie aan te sporen aktiever te ijveren voor de vrijheid van het woord in Zuid-Afrika. De zijde kiezen van zijn volk, aldus de auteur, betekent niet: blind zijn voor wat verkeerd loopt bij dat volk. De Akademie moet literaire maatstaven aanleggen bij de beoordeling van een literair werk, geen politieke of welke andere maatstaven dan ook. De Akademie moet niet alleen de vrijheid van de wetenschappen beschermen, maar even krachtig de vrijheid van de kunst. Chris Barnard verwijst daarbij terloops, maar heel gevat, naar zijn befaamde volks- en naamgenoot, de chirurg.

Er zijn wel meer auteurs in Zuid-Afrika die hun ongenoegen met hun positie als schrijver geuit hebben, maar het kan niet altijd op zulke officiële plechtigheden gebeuren. Het lijkt me daarom zinvol het slot van Barnards rede hier in ekstenso over te nemen:

‘Geen letterkunde is volledig of kan ooit volledig wees nie. Wys op die hiate wat wel bestaan. Dis soms nodig. Bevraagteken die dinge wat 'n letterkunde sy normale verloop ontneem. Dis belangrik. Knoop die stryd aan teen



daardie gesteldhede wat 'n letterkunde verarm. Dis noodsaaklik. Maar werp jou lot in by die mense tot wie jy jou rig. Dis 'nvoorvereiste.

Terwyl u en ek daaroor saamstem, moet ons egter terselfdertyd onthou: dié saak het ook 'n keersy.

Om jou lot by 'n saak in te werp, beteken nie om alles goed te keur wat in die naam van daardie saak gedoen word nie. 'n Letterkunde is nie daar net om altyd saam te stem nie. Hy is nie daar om gewoon mooi te lyk nie. 'n Letterkunde hou hom nie nét besig met die sg. skoner en meer verhewe dinge nie. Goeie letterkunde is soms ook lelik; dis soms ook stroom-op, weerbarstig, onnutsig, selfs ‘gevaarlik’.

'n Volk wat dit nie kan begryp nie, nie wil aanvaar nie, is een wat opgaan in sy eie skyn-heiligheid; dis 'n volk wat net die een kant van die munt wil ken. Dat die massa dikwels nie van hierdie keersy wil weet nie, is seker begryplik. Maar 'n instansie soos die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns - van hom verwag 'n mens die soort insig en verantwoordelikheid wat sy rol van hom vereis.

Soos dit hoort is die toekenning van die Hertzogprys juis die Suid-Afrikaanse Akademie se verantwoordelikheid. En wanneer dit kom by die toekenning van hierdie prys, 'n letterkunde-prys, die hoogste letterkunde-prys, wat hierdie land aan 'n skrywer kan gee, dan verwag 'n mens van hom dat hy met die maatstawe sal meet waarmee die letterkunde gemeet word.

Indien die Hertzogprys die letterkunde wil dien, en ek glo dit is wat hy veronderstel is om te doen, lààt hom dit doen. Sónder voorbehoude.

Van die Akademie durf 'n mens dit verwag - van ander liggame miskien nie.

Daarom voel ek dis vanaand my plig om 'n beroep te doen op die Raad van die Suid-Afrikaanse Akademie. En ek doen dié beroep nie net namens myself nie - ek doen dit namens elke skeppende kunstenaar in hierdie land. Die kunste is dikwels die weeskinders van 'n samelewing; die wetenskappe is meermale

[p. 111]

die witbroodjies. En dis miskien begryplik. Die een doen skouspelagtige dinge, die ander een worstel met abstraksies. Die een plant harte oor - die ander een skryf storietjies. Dis maklik om die skouspel raak te sien en te waardeer; dis dikwels moeiliker om sin uit die abstraksie te haal. Maar dat daar sin in is, daaraan twyfel u net so min soos ek.

Die Suid-Afrikaanse Akademie is die beskermheer van die wetenskappe én van die kunste. Ek herhaal: én van sy kunste.

Indien daar in hierdie land wetgewing sou kom wat die ontwikkeling van die wetenskappe sou strem (en dit klink onwaarskynlik) sou dit u plig wees om daarteen te veg. En indien daar wetgewing sou kom wat die ontwikkeling van die kunste sou kortwiek (en dit klink nie onwaarskynlik nie, dit is trouens voorhande) sou dit u plig wees om ook daarteen te veg.

Die Afrikaanse skrywer en ons letterkunde is in hierdie jaar van 1973 in 'n groter mate van u afhanklik as wat u dalk self besef.’

Jan Deloof