Ons Erfdeel. Jaargang 17

[p. 107]

Moeizaam bedwongen ontroering: poëzie van Anton Korteweg.

In de nieuwe bundel Eeuwig heimwee drijft hem voort, die Anton Korteweg in 1973 publiceerde, komt een gedicht voor met de titel De gefrustreerde romanticus spreekt. Zo'n titel verbindt deze nieuwe gedichten met die uit Kortewegs eerste bundel: Niks geen Romantic Agony van 1971.

Door zich zo tegen het romantische af te zetten, onthult de dichter zijn romantische aard. Dat mag paradoksaal lijken, zoiets hoort nu eenmaal bij de aard van de romantikus. Die aard laat zich overigens moeilijk definiëren. Een van de sprekende kenmerken ervan is de emotioneel geladen binding met het verleden en ook in dit opzicht is de romantische aard van de dichter Korteweg onmiskenbaar.

Voor emoties is hij huiverig en daarom wil hij ze bedwingen door ze te verkoelen. Hij doet dat door ironie, het middel van de rationele skepsis, en in dat opzicht staat hij dicht bij veel andere nieuwe romantici in de jongste Nederlandse poëzie. In het gedicht met de al evenzeer karakteristieke titel Kon ik één gaaf der jeugd terugverkrijgen, zegt hij: ‘- mij bleef niets anders over / dan moeizame ontroering, zorgzaam opgefokt’. Wie Kortewegs poëzie leest, ontdekt al gauw dat de skepsis hier de zaken omgekeerd heeft. Niet de ontroering is moeizaam, ze is integendeel zo sterk aanwezig, dat de dichter er weinig aan ‘op te fokken’ had. Moeite zal hem de bedwinging ervan gekost hebben. Om die bedwinging schrijft hij poëzie; al zijn verzen zijn er de vormgeving van.

Korteweg is een dichter met een voortreffelijk gevoel voor de poetische techniek. Zijn woordkeus maakt de indruk zorgvuldig afgewogen te zijn, alliteraties en assonances zijn effektief toegepast, de ritmiek van de versregel is niet willekeurig en enjambementen worden vaak geraffineerd aangebracht, zodat die woorden geisoleerd komen te staan die dat nodig hebben. Die kwaliteiten zijn opvallend temidden van de formele onverschilligheid van vele recente dichters. Dat Korteweg geneigd is, zich ook tegen deze kwaliteiten af te zetten, spreekt dacht ik uit die woorden ‘zorgzaam opgefokt’. Ter illustratie citeer ik het gedicht De verloren zoon, dat de bundel besluit:

Laat één uw leidsman wezen op
het smalle pad, zong moeder altijd, maar
hoe gaat dat als je jong bent? Groots,
meeslepend wil je leven, God, gebod
trotserend. Je verruilde 't dorp
voor grote stad en echt, je deed je best:
een kleintje pils, het bidden voor het eten
vergeten, en zowaar ook af en toe
een trut. Nou nou. Nu is hij weer op weg
naar 't vaderhuis, - onlesbaar heimwee naar
moeders indringend zingen drijft hem voort.

Ik citeer dit gedicht niet alleen omdat hierin van die poëzietechnische kwaliteiten een en ander zichtbaar c.q. hoorbaar wordt, maar ook omdat het typerend is voor een ander aspekt van deze poëzie, het aspekt van de ironische retoriek. Het zo bewust toepassen van poëzietechnieken als Korteweg in zijn gedichten doet, leidt tot dat zeer nadrukkelijk poëtische in de taal dat retoriek is (waarbij ik dit woord in een algemene en niet in een pejoratieve zin gebruik). Dat retoriek een van de meest opvallende aspekten van de Romantische poëzie is, is in dit verband natuurlijk veelzeggend. Maar de skeptische huivering voor die nadrukkelijkheid brengt de dichter ertoe, ironie als tegenwicht aan te brengen. In dit opzicht doet hij niets unieks, het procédé is bijna gemeengoed geworden in de literatuur van de laatste jaren en ik ben ervan overtuigd dat hier een sterke invloed van Van het Reve doorwerkt.

Tussen retoriek en ironie ontstaat een evenwicht. Korteweg zette helemaal achterin zijn bundel het gedichtje Hannes, het konijn, kursief gedrukt, als een programmatische toegift. Daarin maakt hij duidelijk zich ook van dat evenwicht bewust te zijn:

Hurkend een eendje, liggend marm'ren leeuw
terzijde van zo'n standbeeld, maar met veel
te lange oren ridicuul zachtmoedig kijkend.

Tracht hij, in wankel evenwicht, zijn steeds
terugverend oor te wassen, lijkt hij net
z'n baas, als die, zoals dat heet, wat worstelt met de taal.

Maar ironie en skepsis vereisen dosering. Wil een gedicht voor de lezer iets te betekenen hebben dan moet duidelijk zijn wat het voor de dichter te betekenen heeft. Is dat laatste niet het geval, bijvoorbeeld door een overdosering aan Ironie, dan verdwijnt de dichter uit zijn werk en is wat overblijft op z'n best een vrijblijvend grapje. Naar mijn ge-

[p. 108]

voel balanseert Korteweg steeds op de rand van dat risiko, ‘in wankel evenwicht’ zoals hij zelf zegt. Het aangehaalde vers De verloren zoon zie ik ook als illustratie daarvan.

Nog een ander risiko is hier nauw mee verbonden. De verloren zoon laat zien, hoe Korteweg emotioneel gebonden is aan zijn jeugd, zijn opvoeding in een kalvinistisch-religieus milieu. Dat tema beheerste voor een deel ook zijn eerste bundel. Maar het is geen traumatische binding, geen afreageren in afkeer of haat. Het is eerder een verbaasd terugkijken, dat de dichter ook doet erkennen dat de binding niet verbroken is en dat het heimwee daarheen een sterke impuls zal blijven. Niet voor niets kreeg deze tweede bundel een titel mee in die geest.

In Niks geen Romantic Agony ontstonden vanuit die binding een paar sterke gedichten over de patriarchale grootvader, die tot een haast legendarische gestalte uitgroeide. In mijn artikel over Nieuwe Nederlandse poëzie in het eerste nummer van deze jaargang van Ons Erfdeel citeerde ik op blz. 70 zo'n gedicht. Het tema wordt in de nieuwe bundel herhaald in Assimilatie. We zien in zulke gedichten, hoe een aanleiding uit de privé-sfeer door de emotionaliteit waarmee er poëzie van gemaakt is boven zichzelf uitgroeit. Maar in sommige gedichten mislukt dit. Een voorvaletje uit die privésfeer wordt dan wel tot gedicht opgeklopt, maar het stelt niets voor, zakt door onbenulligheid weer in elkaar. Als voorbeelden hiervan noem ik: Triomf!, Enfant du paradis.

Daar komt nog bij, dat Korteweg ook herhaaldelijk het procédé van de toespeling, de verwijzing toepast, dat in de moderne poëzie al tot kliché is geworden. Verwijzingen naar andere literaire werken of naar welk gegeven buiten het gedicht ook, moeten door de lezer thuisgebracht worden, anders kan het gedicht niet optimaal funktioneren. Daarom zijn er soms heel wat voetnoten achterin dichtbundels te vinden, ook in deze bundel van Korteweg. Een voorbeeld is Zijn stoutste dromen, dat begint met de regel ‘Dat hij nog eens krakend door 't ijs zal zakken’ en eindigt met ‘dat alles is nog slechts bereikbaar in zijn stoutste dromen’. Wie hier niet een van Focquenbrochs bekendste gedichten achter ziet, mist de ironie die Korteweg hier aangebracht heeft.

Maar het procédé ontaardt tot inteelt, als allerlei anekdotische mededelingen in de privé-sfeer toespelingen bevatten op soortgelijke versjes in de eerste bundel van Korteweg. Prille seksuele ervaringen kunnen best aardige gedichten opleveren, maar ik geloof niet dat een willekeurige lezer een boodschap heeft aan de figuren Reinier (uit Ons dorp) of Klaas (uit Enfant du paradis), die we al bij naam kenden uit resp. Reinier en Watersnood in Niks geen Romantic Agony.

Iets dergelijks geldt ook voor allerlei verwijzingen naar het steilkalvinistisch familieleven. Nu loopt weliswaar half Nederland met een religieus verleden af te rekenen, maar ik vind toch dat Korteweg teveel anekdotisch materiaal in zijn poëzie opgenomen heeft, dat hooguit amusant (of niet) voor zijn naaste familieleden of andere intimi is.

In de beste gedichten van de bundel is dat niet het geval. Hiervan noem ik nog het dubbelgedicht In de kou - Toekomst, waarin het beeld van een gestoorde overgaat in een beeld van de ik in het gedicht, een identifikatieproces dat sterk overkomt. Dat Korteweg geen dichter is die zichzelf overschat, zal uit het voorgaande wel duidelijk zijn geworden. Het spreekt ook uit zijn gedicht Zelfportret of Het verlangen, dat ik hier nog citeer:

Hij trekt een gammel karretje, waarin z'n baas.
Grijnslachend houdt die voor ziln neus een worst,
bungelend aan een touwtje, hem zodoende
niet tevergeefs tot hoge snelheid drijvend.

Ik ben, ik ben die prentbriefkaartenhond.
Met dit verschil, dat ik niet weet waarnaar
'k zo ingespannen jaag, en wie mij voortdrijft.

Ik weet slechts, dat ik al een lange, hete weg
heb afgelegd, zonder ooit van het landschap te genieten.

Hierin zien we de relativering van zichzelf in een notedop, maar ook een duidelijk besef van eigen beperkingen. De hond onder de kar heeft maar een beperkt uitzicht. Moeten we daarin de verklaring zoeken voor het feit dat Korteweg soms in de anekdotische privé-sfeer blijft hangen?

Hoe dan ook, hij is ondanks zijn tekortkomingen een aanwinst voor de nieuwe Nederlandse poezie.

Deze bundel is een van de bijzonder mooi verzorgde poëzieuitgaven van Athenaeum-Polak & Van Gennep; alles is daaraan perfekt, de keus van de letter, het papier, het omslag.

Jan van der Vegt