Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 5]

[Nummer 1]

wat is er mis met onze vertaalpolitiek?

jan deloof

Geboren in 1930 te Zwevegem. In de industrie werkzaam als opleider. Werkt mee aan Ons Erfdeel en Septentrion (redaktielid), Gazet van Antwerpen (rubriek Zuidafrikaanse literatuur) en Grote Larousse-Encyclopedie (Zuidafrikaanse en Bretonse literatuur).

Publiceerde onder meer Recitatief voor en van twee stemmen (1965), Maar nog zingt Bretanje (1969), O.K. De Laey, Ter herwaardering (1970).

Adres:
Lindenlaan 25, 8550 Zwevegem.

Velen menen dat de vrij geringe bekendheid van de Nederlandse literatuur in het buitenland niet in verhouding staat tot de werkelijke waarde ervan. Allerlei personen, zowel vertalers als mensen in andere funkties, hebben zich ingespannen om hier wat aan te doen. Van meer officiële zijde zijn er vooral de werkzaamheden van twee instellingen met vrij omvangrijke namen: de Dienst Verspreiding van de Nederlandse Literatuur in het Buitenland, te Brussel, en de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands letterkundig Werk, te Amsterdam.

Beide instellingen werken met overheidsgeld en bepalen, meer dan enig privé persoon, het geheel van onze vertaalpolitiek, die in deze bijdrage aan de orde gesteld wordt. Zeer in het algemeen heeft de woordvoerder van een van de twee genoemde organisaties daarover luchtig en geruststellend geschreven: ‘Toen jaren geleden onze dienst van de letteren vernam dat in Nederland parastataal een vertaalstichting was tot stand gekomen, werd aanstonds kontakt opgenomen opdat Vlaanderen zou kunnen meespelen. Daar wij financieel konden inspringen op de begroting van de Dienst voor de Verbreiding van de Nederlandse Letteren hield aansluiten geen moeilijkheden in. Vandaag heeft het Zuiden medezeggenschap in de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands letterkundig Werk’. (Karel Jonckheere, in Open Deur 72/1, p. 20).

Loopt alles echter wel zo gesmeerd als hier gesuggereerd wordt? Laten we toch maar beide organisaties van wat dichterbij in ogenschouw nemen.

•

De Dienst Verspreiding van de Nederlandse Literatuur in het Buitenland is een

[p. 6]

onderdeel van het Belgisch Ministerie van Nederlandse Kultuur en is in feite te identificeren met één ambtenaar, namelijk Karel Jonckheere. Deze laatste publiceerde in hetzelfde Open Deur, het blad van het genoemde ministerie, de spelregels van de Belgische vertaalpolitiek. (Open Deur 70/1, p. 27)

In die spelregels van 1970 staan behartenswaardige dingen te lezen. Kort samengevat komt het hier op neer:

- Vertaald zijn, gelezen worden en geprezen worden, zijn drie verschillende dingen.

- Er moet gemiddeld 75.000 F (5500 gulden) per boek besteed worden, vertaling en aankoop van enkele honderden eksemplaren inbegrepen. De Dienst beschikt over een budget van iets minder dan twee miljoen F (150.000 gulden). Zuinigheid is dus geboden.

- Het buitenland moeten we ervan overtuigen dat de Nederlandse taal en letteren één zijn. Daarom wordt samengewerkt met de bovenvermelde Stichting voor Vertalingen.

- De bestaande kulturele verdragen bieden allerlei mogelijkheden: Nederlandsen Franstalig werk samen, Nederlandstalig alleen (omdat het Franstalig al bekend is) of van elk taalgebied een aparte uitgave.

- Als niet veel geld beschikbaar is, geeft het ministerie er de voorkeur aan meer auteurs te laten delen in de subsidie i.p.v. op één auteur te zetten. Vandaar dat, vooral in het begin, veel bloemlezingen verschenen.

- Vertalingen komen ook via onze uitgevers, onze auteurs of vreemde vertalers tot stand. Dit is eigenlijk het gezondste mechanisme, maar overheidssteun helpt die privé initiatieven vooruit of maakt ze mogelijk.

- Het land dat uitgeeft, kiest zelf wat het van ons wil vertalen.

Op het eerste gezicht lijkt er geen vuiltje aan de lucht. Niettemin zijn er een paar vragen waarop in de genoemde artikels van Jonckheere geen antwoord te vinden is:

- Er worden van de geplaatste vertalingen enkele honderden eksemplaren aangekocht. Karel Jonckheere zegt daarover: ‘Dit is altijd goed besteed geld, de eksemplaren gaan naar onze grote biblioteken of naar onze ambassade in het land waar het boek verschijnt. Wij vermeien ons met de hoop dat die ambassade de eksemplaren deugdelijk verspreidt’. (Open Deur 71/1, p. 21.)

Ik geloof echter dat onze eigen grote biblioteken niet de beste plaats zijn om die vertalingen onder te brengen. En wat onze ambassades betreft, ben ik zo vrij mij niet ‘met dezelfde hoop te vermeien’. Ik betwijfel integendeel of die boeken ooit het publiek bereiken waarvoor ze bestemd zijn en geloof eerder dat ze ongeopend liggen te vergelen, omdat een ambassade nu eenmaal geen boekhandel is.

- Wéét men wel naar wie onze vertaalde werken gaan? In mei 1969 schreef Eugène Van Itterbeek, ook in Open Deur, dat we praktisch over geen wetenschappelijke gegevens beschikken over de verspreiding van de Nederlandse literatuur in het buitenland en dat er een dringende behoefte aan een goed marktonderzoek bestaat. Ook de XXIIe Konferentie der Nederlandse Letteren heeft in oktober

[p. 7]

1972 een resolutie aangenomen waarin zo'n marktonderzoek gevraagd wordt, om te beginnen in het Franse en het Duitse taalgebied. Natuurlijk zal alle heil niet van dat onderzoek komen, maar het zou beslist helpen bij het plannen van verdere initiatieven op dit gebied.

- Van Itterbeek merkt bovendien op: ‘In elk geval vind ik het op dit ogenblik belangrijker dat de eenheid tussen Noord en Zuid, hoe onvolkomen ze ook is, zou worden beklemtoond, dan op grond van moeilijk bewijsbare verschillen tussen beide literaturen, er een verschillende verspreidingstechniek op na te houden. Ook wanneer die verschillen werkelijk groot zouden blijken, dan is dat nog geen reden om apart te gaan. De taal is in elk geval dezelfde’. Als men het hiermee eens is, dan blijft de vraag waarom men alleen in bepaalde gevallen samenwerkt met de Stichting voor Vertalingen, en in andere (de meeste) gevallen op eigen houtje blijft ijveren, niet zelden onder de vlag ‘Vlaams’ en soms met kleinere uitgeverijen die wellicht niet of slechts gebrekkig tot hun eigen markt doordringen?

- Het totstandkomen van veel bloemlezingen wordt gestimuleerd om meer auteurs van de subsidie te laten genieten i.p.v. één auteur. Is dit niet kompleet tegen de meest fundamentele regel van de marketing, die namelijk zegt dat men altijd van de bewuste of onbewuste behoefte van de afnemer moet uitgaan, en niet van de behoefte van de producent?

- Het land dat uitgeeft zou zelf kunnen kiezen wat het wil. Zo'n bewering lijkt me erg gratuit. Wordt de keuze immers niet zeer sterk bepaald door wat de buitenlandse uitgever via onze officiële instanties

De vlag dekt niet helemaal de lading!

over onze literatuur te weten komt? Bepaalde (goede) auteurs zijn nooit vertegenwoordigd, ook niet in de bloemlezingen; uiteraard kan de selektie daarvoor door het buitenland nauwelijks worden gemaakt. Jonckheere zelf wordt een opvallend groot aantal keren geselekteerd, tot in Les grands conteurs flamands toe, waar hij volgens mij niet in thuishoorde.

Het is niet mijn bedoeling dit artikel uit een reeks klachten te laten bestaan. Toch kan ik niet nalaten te wijzen op het feit

[p. 8]

dat Jonckheere zelf wel eens aanleiding heeft gegeven tot kontroverses die onze vertaalpolitiek als geheel ten zeerste kunnen schaden.

Een voorbeeld daarvan is een vraaggesprek met Humo (3 februari 1972), waarin Jonckheere zich wel bijzonder laatdunkend over bepaalde auteurs uitliet. Als repliek hierop vroeg Hubert Lampo zich in hetzelfde blad onder meer af in hoeverre het deontologisch door de beugel kan dat de ambtenaar, wiens opdracht het is de Vlaamse letteren in het buitenland bekend te maken, een aantal schrijvers met vernederende aantijgingen te lijf gaat. Men hoeft de als spiritueel bedoelde, maar kennelijk ietwat uit de hand gelopen uitlatingen van Jonckheere niet zo hoog op te nemen als Lampo deed om het met die vraag eens te zijn!

Van de andere kant is het een publiek geheim dat de ruzie tussen Karel Jonckheere en Georg Hermanowski uiteindelijk in het Duitse taalgebied zeer veel inspanningen naar de bliksem geholpen heeft. Ook al hecht ik bepaald niet altijd geloof aan de veelal overtrokken en soms potsierlijke beweringen geuit in dat getwist, toch kan vastgesteld worden dat de dienst van Jonckheere in Duitsland niet zo heel veel aan de weg timmert en dat Hermanowski bovendien elke vertaalaktiviteit heeft stopgezet. Was het echt nodig de zaken zo op de spits te drijven?

•

De lezer merkt dat de Dienst Verspreiding van de Nederlandse Literatuur in het Buitenland te Brussel een hele reeks vragen onbeantwoord laat. Hoe staat het nu met de Stichting voor Vertalingen, die al enkele malen ter sprake gekomen is?

De Stichting is al achttien jaar aan het werk, want ze ontstond in december 1954 op initiatief van het Nederlandse Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. De eigenlijke oprichters waren vertegenwoordigers van de Koninklijke Nederlandse Uitgeversbond, de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, de Vereniging van Letterkundigen en het Nederlandse P.E.N.-Centrum. Vier vertegenwoordigers, één voor elk van deze organisaties, vormen nog altijd het Nederlandse bestuur van de Stichting. Sedert 1960 zijn echter ook vier vertegenwoordigers van de Belgische schrijvers- en uitgeverswereld in het bestuur opgenomen, aangeduid door de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen, de Koninklijke Vlaamse Akademie, het Vlaamse P.E.N.-Centrum en de Vereniging ter Bevordering van het Vlaamse Boekwezen. Aanvankelijk kwam de subsidiëring alleen van het Nederlandse Ministerie van O.K. & W., maar in 1960 sloot de Belgische regering zich als subsidiërende instelling aan, evenals de Koninklijke Vlaamse Akademie. (Het ‘aanstonds kontakt opgenomen’ van Jonckheere, geciteerd aan het begin van dit artikel, is dus wel met een korrel zout te nemen!) Tans komt 2/3 van de subsidie uit Nederland, 1/3 uit België.

Het totale budget van de Stichting is kleiner dan dat waarover Jonckheere kan beschikken. Wanneer deze laatste in 1970 sprak van ‘iets minder dan twee miljoen’ franken, gaat het om het bedrag dat geheel aan de vertaalde uitgaven besteed kon worden. Andere posten, als de reiskosten en de wedde van de genoemde ambtenaar, vallen daarbuiten! De Stichting besteedde in 1971 aan vertaalde uitgaven een bedrag van f 9.245,82, (130.000 F), met daarnaast f 4.281,42

[p. 9]

(60.000 F) aan subsidie voor streng geselekteerde vertalers en f 11.461,74 (160.000 F) aan de betaling van fragmentvertalingen, die bij wijze van proef aan buitenlandse uitgevers voorgelegd kunnen worden. Bij dit laatste kan terloops worden aangestipt dat de Stichting het ideaal zou vinden als ze kon beschikken over een volledige vertaling in het Frans, Engels en Duits van de beste boeken van enkele van onze grootste auteurs. Maar dit is een droom die voorlopig niet te verwezenlijken is, onder meer door gebrek aan geld.

Volgens de brosjure die de Stichting in januari 1970 publiceerde naar aanleiding van haar 15-jarig bestaan, wordt onder Nederlands letterkundig werk verstaan: letterkundig werk dat in het Nederlands geschreven is, hetzij in het Noorden, hetzij in het Zuiden. Haar werkzaamheden nemen verschillende vormen aan:

- Aanbieding aan buitenlandse uitgevers van letterkundig werk in gehele of gedeeltelijke vertaling.

- Aantrekken en evalueren van buitenlandse vertalers. Alleen de besten zijn goed genoeg.

- Het toezenden van dokumentatie aan in het buitenland wonende vertalers uit het Nederlands, omdat zij niet zelden ook aktieve kulturele propagandisten blijken te zijn.

- Toekenning van stipendia aan vertalers die zich naast hun vertaalwerk ook nog verdienstelijk maken voor de propaganda van de Nederlandse literatuur in het algemeen.

- Verblijfssubsidies aan aktieve vertalerspromotors.

- Propaganda in het buitenland voor verschenen vertalingen (nazorg).

- Steun aan uitgaven als het voor de uitgever onmogelijk is de kosten alleen te dragen.

Bij het nazien van die werkzaamheden is het wel opvallend dat er in wezen geen aanwijsbaar verschil is met wat Karel Jonckheere beoogt en doet. De vraag is gesteld, maar niet beantwoord, of het Belgisch Ministerie de Stichting niet eerder in de wielen rijdt dan ondersteunt. En in-the-knowers hebben al eens vernomen dat de uitbetaling van de Belgische subsidies soms veel langer op zich heeft laten wachten dan betamelijk, of zelfs maar normaal, kan worden genoemd. Dit vormt misschien, samen met het veel later participeren van België in de subsidiëring van de Stichting, er een verklaring voor waarom Hanneke Paardekooper-van Buuren in Ons Erfdeel 14-1, p. 158, schreef dat de Vlamingen er bij de Stichting bekaaid vanaf komen. (En de vrouwen, maar dat is dan weer een ander kapittel.)

Want ook de aktiviteiten van de Stichting staan wel eens bloot aan kritiek. De geïnteresseerde lezer kan er de diskussie, die in Ons Erfdeel, 14-2, p. 163, op de geciteerde konklusie volgde, opnieuw op nalezen. Bijzonder relevant is daarin het nauwelijks verholen verschil in visie met de Belgische tegenspeler, wanneer D.J.J.D. de Wit, direkteur van de Stichting, stelt dat eigenlijk de Nederlanders in aantal wat achter blijven (als alle verschenen vertalingen samen beschouwd worden), onder meer omdat België tweetalig is. Hij schrijft: ‘...het wil politiek wel eens goed zijn als er een Vlaamse bundel in vertaling verschijnt, al was het maar om de Walen te tonen dat er in Vlaanderen

[p. 10]

Nyere Flamsk Prosa en Nyere Hollandsk Prosa, niet bepaald een toonbeeld van overleg.

ook geschreven wordt (vergeeft u mij de aanhaling van dit punt, maar het is in deze kwestie funktioneel en het is een argument dat tegenover mij ook altijd wordt aangehaald wanneer ik tegen de ambtenaren van het Belgische Ministerie van Kultuur mijn bevreemding uitspreek over het grote aantal vertaalde bloemlezingen van Vlaamse auteurs in plaats van auteurs uit het gehele Nederlandse taalgebied). Dus ook daardoor ligt Nederland nog wat achter.’ (Kursivering van mij, J.D.).

Een frappant voorbeeld van die werkwijze is het boek Nyere Flamsk Prosa dat in Denemarken verscheen, mede onder impuls van Jonckheere's dienst en zonder voorafgaand overleg met de Stichting. Die heeft pas later voor een tegenhanger kunnen zorgen, onder de titel Nyere Hollandsk Prosa. Maar achteraf beschouwd

[p. 11]

is het duidelijk dat er hier een kans gemist werd om, volgens Jonckheere's eigen spelregels, ‘het buitenland ervan te overtuigen dat de Nederlandse taal en letteren één zijn’!

Al bij al klinken de argumenten van De Wit in die diskussie overtuigend en wekt het feit dat de Stichting beheerd wordt door een veelkoppig bestuur, gelijk verdeeld over het Noorden en het Zuiden, vertrouwen. De vorm van toezicht op de aktiviteiten van de Belgische dienst blijft vooralsnog meer dan duister, als er überhaupt zoiets bestaat. (Ook van de Kommissie van Advies tot Bevordering van de Nederlandstalige Letterkunde in België, waarin Marcel Janssens en Erik Van Ruysbeek vandaag de dag speciaal belast zijn met adviezen inzake spreiding van de Vlaamse letteren in het buitenland, is de relatie met Jonckheere's dienst allesbehalve doorzichtig.)

•

Zowel de Belgische dienst als de Stichting hebben geregeld de verschillende vertalingen bekend gemaakt die ze samen of apart mogelijk hebben kunnen (helpen) maken. De lijsten zijn op zichzelf respektabel genoeg, en toch kan men niet anders dan in het algemeen konstateren dat de Nederlandstalige literatuur in het buitenland nog altijd de grote onbekende gebleven is die ze twintig jaar geleden was.

Ik geef één enkel voorbeeld. In De Standaard van 17-9-'71 werd gewag gemaakt van een overzicht in Le nouvel observateur van de buitenlandse boeken die het de jongste jaren in Franse vertaling goed hebben gedaan en die welke de mist ingingen. Dat overzicht vermeldt maar één roman uit ons taalgebied, namelijk Les

Les soirs. Kwam voor bij de ‘échecs’.

soirs van Gerard van het Reve, en hij komt voor bij de ‘échecs’! Hoe kan het dat slechts één titel tot in het bewuste overzicht kon doordringen? Wat is dan het lot geweest van de minimum 25 andere Nederlandstalige prozawerken (laten we de poëzie er genadig buiten houden; iedereen weet dat die niet zo populair kan zijn) die vóór het opmaken van dat overzicht in het Frans gepubliceerd waren?

Dat is een moeilijke vraag. De verkoop zelf van de vertaalde werken blijft een wazig punt. De uitgevers publiceren niet zo graag hun verkoopcijfers, wat er toch wel op zal wijzen dat er geen spektakulaire resultaten behaald werden. Van Tränen der Akazien van W.F. Hermans werden

[p. 12]

Autoportrait ou le dernier repas. Belgisch-Nederlandse samenwerking voor de serie Pays-Bas/Flandre. Achtste boek in de reeks, tevens het vierde Zuidnederlandse.

nog geen 500 eksemplaren verkocht (zie S. van der Zee, N.R.C. van 22-9-'72); van L'homme au crâne rasé van J. Daisne, ondanks het ruggesteuntje van de gelijknamige film, tot nu toe amper 1700. (Uitgegeven in 1965; oplage: 5000 eks.)

We kunnen in het algemeen wel aannemen dat het bevorderen van vertalingen hoe dan ook een moeilijk en wisselvallig werk is. Ook wanneer elk element van de vertaalpolitiek volledige aandacht krijgt, is er geen ogenblik zekerheid dat het vertaalde werk het op de buitenlandse boekenmarkt ook werkelijk zal doen. De Stichting kan dat voor Duitsland illustreren met L.P. Boon en J. Wolkers. Beide auteurs leken ondergebracht bij een uitgever die paste bij hun werk, wat een allereerste vereiste is. De promotie door de (twee verschillende) uitgeverijen was onberispelijk, en dit is niet altijd het geval omdat de buitenlandse uitgever, die met de vertaling meestal al kosten genoeg gemaakt heeft, soms niet voldoende adverteert. De reklame werd voor Boon en Wolkers integendeel op ruime schaal gevoerd, en bovendien verschenen heel wat uitvoerige recensies, niet zomaar een paar alineaatjes, die zonder uitzondering lovend waren. Toch werden er van Boon niet meer dan 1200 eksemplaren verkocht, van Wolkers 700.

Zo te zien zijn er dus weinig denderende resultaten, noch in Frankrijk, noch in Duitsland (eerlijkheidshalve moet hier toch worden gezegd dat er in de Oostbloklanden veel hogere verkoopcijfers gehaald worden), zodat men zich wel de vraag kan stellen of het zin heeft met de huidige aktiviteiten door te gaan. In een interview heeft De Wit daar op geantwoord: ‘Je kunt op twee manieren reageren: Er gebeurt niets, dus vergeet het maar, óf: Er gebeurt niets, dus er moet erg hard gewerkt worden’ (N.R.C./Handelsblad, 26-5-72). Het laatste is natuurlijk het meest dynamische en weinig letterkundigen e.a. belanghebbenden zullen het eerste wensen. Daar komt nog bij dat De Wit in alle eerlijkheid kan getuigen dat de intrinsieke kwaliteit van de Nederlandse literatuur door het buitenland niet betwist wordt, en daardoor kun je echt nog wel blijven geloven in het nut van deze inspanningen.

Meteen is er dan alweer een nieuwe

[p. 13]

vraag: als men de geleverde inspanningen voortzet, mag er dan niet op heel wat meer koördinatie en samenwerking aangedrongen worden? Dit is trouwens de tweede wens die de XXIIe Konferentie der Nederlandse Letteren geuit heeft. Omtrent dit punt heeft de Konferentie geen konkrete voorstellen gedaan, maar over een betere opstelling wordt bij de Stichting ernstig nagedacht. Direkteur De Wit vraagt zich af of het niet gewenst is de Dienst Verspreiding van de Nederlandse Literatuur in het Buitenland uit het Belgisch Ministerie te lichten en om te vormen tot een Brussels filiaal van de Amsterdamse Stichting. Elk van beide vestigingen zou gefinancierd worden door het eigen land en zou verantwoordelijk zijn voor zijn eigen selektie van auteurs. Het geheel zou overkoepeld kunnen worden door een toezichthoudend orgaan, zoals dat nu voor de Stichting in Amsterdam funktioneert. Het toekomstig toezichthoudend (en koördinerend) lichaam zou in de visie van De Wit nog uitgebreid kunnen worden met vertegenwoordigers van privé-initiatieven die in dezelfde richting werken, zoals bijv. de bladen Delta en Septentrion.

Zonder een oordeel te willen uitspreken over het laatste onderdeel, lijkt het voorstel mij als geheel een grote stap in de goede richting. De voorgestelde formule zou een einde maken aan het eeuwig gezeur over het achterstellen van Zuid door Noord of omgekeerd, en zou wellicht tijdig de moeilijkheden kunnen voorkomen die nu rijzen wanneer Brussel via een kultureel verdrag ‘cavalier seul’ gaat spelen en daardoor verhindert dat er in een bepaald taalgebied nog iets voor Noord en Zuid samen kan gebeuren. Maar vooral, er zit een mogelijkheid in het voorstel om de gevaarlijke positie te wijzigen die de dienst in Brussel op het ogenblik inneemt door zijn opstelling binnen een ministerie, wat onvermijdelijk de kans op inmenging vanwege het Rijk in de hand werkt.

Misschien moeten de modaliteiten van het voorstel nog fijner uitgewerkt worden of misschien leven er in andere kringen eveneens ideeën die het onderzoek waard zijn. Nu de opdracht van Karel Jonckheere binnen afzienbare tijd een einde neemt, lijkt in elk geval het moment uitermate geschikt om de nodige veranderingen door te voeren die een optimale koördinatie van de ingezette krachten moeten waarborgen.

Bij de bundeling van die krachten zou het mijns inziens fundamenteel fout zijn te weinig aandacht te besteden aan het partikulier initiatief. Mensen als Reykers, Heinz Graef en Georg Hermanowski in het Duitse taalgebied, of Pierre Brachin, Maddy Buysse, Henry Fagne en Liliane Wouters in het Franse taalgebied, hebben afdoende bewezen dat Jonckheere groot gelijk heeft als hij schrijft ‘dat dit eigenlijk het gezondste mechanisme is’.

[p. 14]

De stier (1957) door Jan Vaerten.