Ons Erfdeel. Jaargang 15

[p. 151]

Hitler en het politieke lot van België (1940-1944).

Hét lang verwachte boek over de Koningskwestie. Hét boek dat één van de grote taboes uit de hedendaagse Belgische geschiedenis komt opruimen. Opruimen is niet eens het goede woord. Verpulveren, door een klinische analyse, een chirurgische ingreep, of om de operatie naar een ander vlak te verschuiven, een goed gekoördineerde, taktisch feilloze opeenvolging van lokale offensieve schermutselingen die de tegenstander volledig neutraliseren. Een magistraal werk van iemand die zijn materie zo grondig bezit dat hij niet alleen in staat is te zeggen wat hij gevonden heeft, maar ook wat hij niet gevonden heeft, waar het feitenmateriaal tekort schiet, in welke bronnen toevallige of moedwillige lakunes voorkomen, en daarvoor ook nog een verklaring zoekt.

In zijn inleiding schetst de auteur vooreerst, als achtergrond, het apparaat van de Duitse bezetting; kennis die onmisbaar is voor het goed begrip van sommige mekanismen die een rol spelen in de verhoudingen tussen de bezetter en de koning. Het is een zeer klaar en boeiend betoog van de begrippen Militärverwaltung en Zivilverwaltung, hun betekenis, onderscheid, ontstaan, voorgenomen toepassing en realisatie, alsook van de personen die met de uitvoering ervan werden belast. Het is een materie waarover De Jonghe al eerder een fel opgemerkt artikel gepubliceerd had: De vestiging van een burgerlijk bestuur in België en Noord-Frankrijk..., in Bijdragen tot de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 1 (1970), pp. 69-132.

De oningewijde zal hier overtuigende bewijzen vinden voor een feit dat stilaan wel tot de bredere kring van belangstellenden doordringt, met name dat het Derde Rijk geen monoliet was, maar even goed als om het even welk staatsregime, onderhevig aan machtsstrijd op alle niveaus; en dat Hitler rekening moest houden, - en het ook deed -, met het verzet van legerinstanties en personaliteiten tegen de partijdiktatuur.

Dan komt de auteur tot de eigenlijke Koningskwestie zoals zij voor de Duitsers gesteld werd, door de aanwezigheid van de koning in het bezette gebied. Een eventualiteit waarmee de Duitse plannen nooit rekening gehouden hadden. Voor alle beslissingen in verband met de koning moet dan ook voortdurend naar Hitler worden gerefereerd.

In zeven hoofdstukken volgt de auteur de kronologische loop van de gebeurtenissen, vanaf 28 mei tot het gesprek tussen Hitler en Leopold III te Berchtesgaden op 19 november. De kruciale momenten van dit gedetailleerd betoog zijn de volgende:

1. De uitnodiging tot een gesprek door Hitler gericht aan Leopold op 31 mei, en diens positief antwoord.

2. Het aanbod van Leopold aan Hitler, op 26 juni, dit onderhoud (spoedig) te laten plaats grijpen.

3. Het wantrouwen van Hitler ten opzichte van Leopold in juli, tengevolge van de interne ontwikkeling van de Belgische politiek in het bezette gebied en de niet passieve houding van de koning in deze.

4. De verklaring voor de negatieve houding van de koning tegenover zijn wettelijke regering in Frankrijk, en het aarzelen van Hitler omtrent het aan België toe te kennen statuut. Aarzeling die het gevolg is van de aanwezigheid van de koning in het land, en de grote sympatie die hij er geniet.

5. Het hernieuwd verzoek van Leopold om een onderhoud met Hitler, via zijn zuster Marie-José, tijdens haar gesprek met de Duitse diktator op 17 oktober.

6. Het onderhoud van Berchtesgaden en zijn gevolgen.

De auteur heeft getracht, - en hij is er ook in geslaagd -, de juiste feitelijke toedracht van deze gebeurtenissen te belichten, en hij doet meer dan één revelatie, die hij putte in de Duitse archieven welke hij jaren lang heeft onderzocht. In de warboel van tegenstrijdige, tendensieuze en onvolledige eigentijdse en naoorlogse informatie schept hij op minutieuze, - op chirurgische - wijze klaarheid. Hij belicht de betekenis van deze hoofdpunten en plaatst ze terug in hun eksakte politieke kontekst. Met andere woorden, hij heeft zich geen moeite gespaard de aanloop tot en de gevolgen van deze gebeurtenissen te achterhalen, en hij maakt het zich zelf, en soms de lezer, niet gemakkelijk door geen enkele van de opwerpingen die men tegen de interpretatie van de feiten kan inbrengen uit de weg te gaan. Hij heeft ze allemaal voorzien en ze allemaal ontzenuwd. Men staat verbaasd over een dergelijke eruditie en een dergelijke scherpheid van geest. Een eruditie waarvan de auteur blijk geeft in de uitvoerige nota's, die in kleine, kompakte druk, maar even 128 bladzijden beslaan, - een boek in het boek!

Ik heb alle bewondering voor het verdienstelijke en knappe werk dat de auteur hier heeft geleverd, en dat van zijn boek een onmisbaar basiswerk maakt voor de verdere studie van de hedendaagse Belgische geschiedenis;

[p. 152]

maar toch, hoe ongaarne ik het ook schrijf, moet ik bekennen dat het boek mij op enkele belangrijke punten niet bevredigt. Naar mijn gevoel overdrijft de auteur in zijn passie de juiste toedracht van de feiten, tot in de minste biezonderheden te achterhalen. Het komt mij voor dat dit te wijten is aan het veel te grote belang dat hij hecht aan de weerlegging van de zg. ‘leopoldistische versie’. Bladzijden en bladzijden (pp. 99 e.v., 108 e.v., 121 e.v., 130 e.v., 182 e.v., 196 e.v., 214 e.v., 226 e.v., 236 e.v., 320 e.v. en deze lijst is niet ekshaustief) worden gewijd aan het uiteenzetten en weerleggen van de naoorlogse leopoldistische interpretatie. Voor gebeurtenissen zoals de richtlijnen aan d'Ursel, of het onderhoud te Berchtesgaden, die tijdens de Koningskwestie het voorwerp waren van essentiële diskussies, is dit onvermijdelijk en noodzakelijk. Maar kan hetzelfde gezegd worden van een kwestie als de verblijfplaats van de koningkrijgsgevangene? De auteur heeft meer dan vier bladzijden nodig om uit te maken of de koning zelf en vrijwillig het kasteel te Laken verkozen heeft, dan wel of dit hem als verplichte verblijfplaats door de Duitsers werd opgelegd. Uit alle gegevens die de auteur aanhaalt blijkt dat de koning weliswaar de keuze gelaten werd, maar dat de Duitsers terzelfdertijd de wens uitspraken dat het Laken zou zijn. Op p. 419 in voetnoot 113 heeft hij het in een ander verband over Duitse wensen. en hij voegt er aan toe ‘“Wensen” mag hier verstaan worden als “verbod”.’ Is het ook niet zo geweest met de keuze van Laken? Het komt mij voor dat de konklusie die zich opdringt deze is van generaal Van Overstraeten, die de auteur geeft in voetnoot 65, p. 370 - waarom dit in voetnoot? -: de koning heeft Laken als residentie ‘aanvaard’. Ik had de hele zaak, die wel kenschetsend is voor de houding van de Duitsers tegenover de koning bij het begin van de bezetting, liever samengevat gezien, voor mijn part in een lange voetnoot. Zoals ik meer van deze uiteenzettingen over de leopoldistische versie - die toch in hoofdzaak post-factum is - liever beknopt in voetnoten had aangetroffen. Tien bladzijden voetnoten er bij zouden de gespecialiseerde voetnotenlezer niet afgeschrikt hebben, en de leesbaarheid van het betoog zou erbij gewonnen hebben, alsook de sereniteit van de uiteenzetting. Niet dat de auteur ook maar een ogenblik polemizeert! Dat heeft hij blijkens zijn Woord vooraf met opzet vermeden; maar men kan zich niet ontdoen van de indruk dat hij aan zijn strijdbare geest het genoegen niet heeft kunnen ontzeggen tot de laatste tegenspraak en onjuistheid in de leopoldistische versie te ontmaskeren. En dikwijls is dat ook niet moeilijk.

Hierbij rijst echter de vraag wie de auteur dan wel heeft willen overtuigen op Pirenne en Cappelle na, - men kan niet eens meer Van Overstraeten tot hun gezelschap rekenen... Voor mij is dit het bewijs dat de generatie die de Koningskwestie beleefd en uitgevochten heeft - en waartoe ook de auteur behoort - er nog door getraumatiseerd is. Voor haar is dit nog geen geschiedenis, maar sentimenteel geladen verleden. De auteur geeft het zelf toe in zijn Woord vooraf, waar hij schrijft: ‘Moet de geschiedschrijver die tot andere vaststellingen komt dan de leopoldistische versie, zwijgen - ook als hij beseft dat spreken hem het verwijt zal bezorgen heiligschennis te plegen, of, tenminste, te polemizeren?’

Het komt mij voor dat voor mijn generatie ‘heiligschennis’ in zake Koningskwestie een onbestaand begrip is, wij zien de Koningskwestie veel meer als een geschiedkundig feit, waarvan wij de diepere drijfveren wensen te kennen, het waarom van de eindeloze diskussies over verleden feiten, veeleer dan de inhoud van elke diskussie. De Jonghe heeft over deze feiten uitsluitsel gebracht omdat het materiaal dat hij aanbrengt in de meeste gevallen een definitieve en in enkele gevallen een hoogstwaarschijnlijke interpretatie toelaat. Een materiaal dat veel ernstiger is dan de meeste na de oorlog vooruit geschoven interpretaties van fragmentaire gegevens. Waarom heeft hij het dan toch nodig geacht de diskussies rond die interpretaties nog te analyseren?

Een ander bezwaar dat ik heb is, dat De Jonghe zich uitsluitend hecht aan de politieke verklaring van de gebeurtenissen. Vanzelfsprekend vormt dit de sterkte, en soms ook de toon van zijn betoog. Door de droge opsomming van feiten, krijgt dit betoog op sommige bladzijden - zoals pp. 101-106 en 231-232 - de allure van een rekwisitoir, en dit is een winstpunt voor de stijl. Enkel in zijn Woord vooraf raakt hij even het terrein aan, waarop ik hier doel: ‘Zijn [d.i. Leopolds] bedoelingen waren achtenswaardig. Zelfs het merendeel van zijn tegenstanders twijfelt er niet aan.’ Wat ik in dit boek tevergeefs zoek, is niet het bewijs dat die bedoelingen achtenswaardig zijn. Maar wát die bedoelingen waren!

Hoe komt het toch dat Leopold in zijn Politiek Testament van 25 januari 1944 zo formeel is, als hij beweert ‘je m'en suis tenu

[p. 153]

strictement à la position de prisonnier de guerre aux mains de l'ennemi et j'ai jugé conforme à la dignité de la Couronne et à l'intérêt de la Nation, de ne m'en départir ni directement ni indirectement’. De Jonghe die deze zin citeert (pp. 320-321) merkt terecht op ‘Uit het bijeengebrachte feitenmateriaal blijkt dat de houding van de koning in de hier beschouwde periode niet de stempel draagt van volledige politieke passiviteit en onthouding’. Maar enkele regels verder noteert hij een citaat van Leopold in juli 1945, waarbij deze erkent vergissingen te hebben begaan ‘Ce furent des erreurs de méthode et non de principe’. Vanzelfsprekend is De Jonghe het daarmee niet eens. Maar als ik die twee citaten met elkaar in verband breng, komt het mij voor dat men kan pogen een redelijke verklaring te vinden voor deze tegenspraken, door te peilen naar de bedoelingen, de opvattingen van de vorst. Doet men dit niet, dan moet men besluiten uit deze uitspraken dat de koning óf een ezel is, die naar het gevleugelde woord op één van zijn soortgenoten toegepast ‘n'avait rien appris et rien oublié’, óf dat hij gewoon een grove leugenaar is om staatsredenen. Ik noteer, blijkens het hoger vermelde citaat, dat De Jonghe alleszins dit tweede alternatief (het eerste komt van mij) van de hand wijst. Ik geef grif toe dat de koning gepoogd heeft, en, - bijvoorbeeld met zijn kommentaar op het verslag-Schmidt van het onderhoud te Berchtesgaden dat hij als leugenachtig bestempelt -, zelf ervoor gezorgd heeft na de oorlog, dat over bepaalde feiten een voor hem gunstige versie werd verspreid die niet strookt met de werkelijkheid. Zowel na, als tijdens en vóór de oorlog heeft de koning zich omringd met dienaars die hem in hun ijver zeer slechte diensten bewezen hebben.

Maar de verklaring van de tekst uit het Politieke Testament krijgt voor mij een gans andere klank als ik bedenk dat de koning op 31 mei Meissner en Gebhardt ontvangt die hem een uitnodiging tot een onderhoud met Hitler overbrengen, waarop hij ingaat, terwijl hij uitgerekend de volgende dag, 1 juni, zijn bekende gedragsregel voor eigen gebruik neerschrijft, waarin hij o.m. stipuleert ‘dat het staatshoofd geen enkele politieke daad mag stellen zolang het Belgische grondgebied voor krijgsverrichtingen dient’. Let wel ‘het staatshoofd’. Eerst en vooral moet ik doen opmerken, dat in het boek van De Jonghe - voor zover mijn geheugen mij niet verraadt -, op geen enkele bladzijde melding wordt gemaakt van deze gedragsregel, en er alleszins niet bij stilgestaan wordt. Nochtans een essentieel stuk waarvan de autenticiteit nooit in twijfel getrokken is. Als men nu deze gedragsregel stelt tegenover de gebeurtenissen van de vorige dag, en het feit dat de koning aanvaardt Hitler te ontmoeten, - wat ontegensprekelijk een politieke daad is -, dan staat men voor een tegenspraak waarvan de oplossing alleen kan gezocht worden in sommige niet politieke opvattingen van de koning. Bovendien lijkt het mij ook waarschijnlijk dat het opstellen van de gedragsregel op 1 juni precies door de gebeurtenissen van de vorige dagen - de diverse bezoeken waarover De Jonghe ons omstandig inlicht - werd ingegeven. Ik geloof dat men tot een aannemelijke verklaring komt van deze paradoks, als men voor ogen houdt dat de koning zich onmiddellijk aangesteld heeft als krijgsgevangen opperbevelhebber van het Belgisch leger. Zoals hij zich voordien aangesteld had als de opperbevelhebber van het leger, veel meer dan als staatshoofd. Vandaar zijn konflikt met de regering Pierlot. Ik zoek hier geen verontschuldiging voor het optreden van Leopold, ik zoek naar een aannemelijke verklaring vanuit zijn persoonlijke opvattingen. Het was stellig een vergissing van Leopold deze houding aan te nemen, omdat de Duitsers noch de bevolking in het bezette gebied er rekening mee hielden. Maar wij weten nu stilaan wel dat hij niet geneigd was op een door hem genomen besluit terug te keren... Zijn krijgsgevangenschap was een fiktie, maar het was een fiktie die hij voor zich zelf kón volhouden, omdat hij niet verzocht had om de faciliteiten die hem van bij de aanvang door de Duitsers werden verstrekt: zijn bewegingsvrijheid om zich naar het Zoute of naar Oostenrijk en Tsjechoslowakije te begeven, de vrijheid om politieke en andere relaties te ontvangen, enz. De Jonghe getuigt hoe hij niet heeft gereageerd op de verklaring van Hitler te Berchtesgaden dat er aan de positie van de Belgische dynastie niet zou worden getornd. Hij had daar niet om gevraagd. Anderzijds stelt hij zich van bij de aanvang aan als krijgsgevangene. Hij wenst het lot van zijn manschappen te delen, hij wijst elke voorkeurbehandeling principieel van de hand. Als krijgsgevangene - in velduniform - gaat hij naar Berchtesgaden - ook dit heeft De Jonghe niet gereleveerd -. Op 14 november 1942 schrijft hij aan Von Falkenhausen een brief om te protesteren tegen het inschakelen van zijn officieren in de fabriekswacht, en pas op 17 december

[p. 154]

1942, op aandringen van personaliteiten uit het bezette gebied een brief aan de voorzitter van het Belgische Rode Kruis, waarin hij bekend maakt dat hij reeds eerder bij de Duitse instanties tussengekomen is om de voorschriften voor de verplichte tewerkstelling te doen rapporteren. In januari 1944 verklaart hij zich strikt aan zijn positie van krijgsgevangene te hebben gehouden. Dat dit een fiktie was zal hij wellicht na zijn deportatie naar Duitsland aan den lijve ondervonden hebben. Als men daarmee rekening houdt kan men wellicht begrijpen waarom hij, wat De Jonghe terecht als politieke daden bestempelt, omschrijft als ‘erreurs de méthode’. Binnen zijn fiktie van krijgsgevangene was het een verkeerde metode te Berchtesgaden aan te dringen op een verklaring omtrent het aanstaande statuut van België; zoals het misschien een verkeerde metode was als krijgsgevangene zijn konvalescentie door te brengen op het kasteel van een vooraanstaand Tsjechisch nazi. Dit verandert niets aan de feiten, wel aan de sfeer waarin zij werden gesteld.

De Jonghe heeft naar mijn smaak te weinig aandacht besteed aan de menselijke hoedanigheden van zijn personnages. Hij beperkt zich tot hun daden, hun politieke daden en hun politiek, maar niet in hun geestelijk verband. Een historikus heeft mij ooit eens gezegd dat er in de geschiedschrijving te weinig rekening wordt gehouden met de persoonlijkheid van de staatslieden, hun geaardheid, opvattingen en karakter. Dat is het ook wat ik mis in dit boek. Maar liever kom ik terug tot de kwaliteiten van het boek. Zonder twijfel kan men het tot een verdienste aanrekenen dat het boek 'n aantal vragen doet rijzen die wachten op verdere behandeling. Hoe komt het toch dat de Belgische regering steeds opkijkt naar de Franse regering en pas te laat gaat beseffen dat niet Frankrijk maar Groot-Brittannië de essentiële tegenspeler is voor de verdere evolutie van de oorlog? Is dit alleen te wijten aan de propaganda die het Franse leger als hét onklopbaar leger van Europa voorstelde? Speelt de anglofobe stemming bij de bevolking, tengevolge van het niet voorbeeldig optreden van de Britse troepen in ons land, in 1940, daarin een rol? Of de slag van Duinkerke?

In dit verband wil ik er nog op wijzen, dat de auteur pp. 168-178 niet dieper ingegaan is op de problemen die begin augustus in de schoot van de Belgische regering in Frankrijk gerezen zijn omtrent het al of niet voortzetten van de strijd aan Britse zijde, het ontslag van de in Frankrijk achter te blijven ministers, de invloed van in Amerika en Portugal verblijvende Belgische personaliteiten, enz. Ik geef toe, het was ook niet zijn onderwerp.

Een andere vraag die zó het voorwerp vormt voor een grondige studie is deze naar de rol van Italië in de betrekkingen Duitsland-België voor en tijdens de oorlog. De auteur geeft waardevolle aanwijzingen hiervoor pp. 82, 162, 269, 322, enz. Nog een andere vraag, en zij is niet zo eenvoudig om te beantwoorden, is de houding van de koning ten opzichte van het leger dat op bevel van de regering in Frankrijk de strijd voort zet tot de Franse Wapenstilstand, en omgekeerd de houding van dit leger tenopzichte van vorst en regering.

Tenslotte zou ik bij een tweede druk, voor of achteraan in dit boek, graag een overzichtelijke kronologische tabel aantreffen, die zou toelaten de uiteenzetting van sommige feiten in hun verhouding tot andere beter te begrijpen. Bij die druk zouden ook de onvermijdelijke vrij talrijke kleine zetfoutjes kunnen verbeterd worden, en de op p. 412 ontbrekende voetnoot 23a waarnaar op p. 192 verwezen wordt, ingelast.

Luc Schepens, Brugge

De Jonghe Albert, Hitler en het politieke lot van België (1940-1944). De vestiging van een Zivilverwaltung in België en Noord-Frankrijk. Deel 1. Koningskwestie en bezettingsregime van de kapitulatie tot Berchtesgaden (28 mei - 19 november 1940), Antwerpen-Utrecht, De Nederlandsche Boekhandel, 1972, 8o, 488 p. [Mens en Tijd verhandelingen].