Ons Erfdeel. Jaargang 15

Inleiding tot de surrealist Marc. Eemans.

Ofschoon het surrealisme in de beeldende kunsten in ons land burgerrecht heeft verworven, altans van officiële zijde, kan moeilijk worden gezegd dat deze internationale stroming algemeen door de kunstkritiek en door de verzamelaars wordt aanvaard. De volgende uitspraak van een Gentse in het Frans schrijvende auteur, Germain Van Herrewege, is in dit opzicht kenschetsend. In zijn boek Peintres gantois contemporains, dat in 1950 werd gepubliceerd, maakte hij als volgt tabula rasa van het surrealisme in Vlaanderen: ‘Quant au surréalisme, qui note la reproduction du rêve et de la complexité inconsciente, je n'ai guère besoin d'en parler: les manifestations qu'on n'en rencontre en Flandre qu'à l'état sporadique constituent l'indice de son caractère antipictural’. Tans, twintig jaar later, is het wel duidelijk dat de heer Van Herrewege de bal missloeg.

We willen er de nadruk op leggen, dat wij tussen de fantastiek, waarvan sedert maart 1967 in de galerij Campo te Antwerpen drie ‘kollektieven’ werden georganizeerd, én het surrealisme een fundamenteel verschil zien. De fantastiek is in se een strikt individuele uiting van de kunstenaar die voor alles de deformatie van zijn plastisch beeld op het oog heeft. Elke begaafde artiest kan fantastiek produceren, maar men is surrealist. Het surrealisme is een levenshouding die de algehele menselijke bevrijding var taboes, frustraties, dogma's, religies, doelbewust nastreeft. Het is meer dan een louter pikturale instelling. Het surrealisme opteert voor een spirituele terapie door middel van een positieve

[p. 114]

Marc. Eemans (1972 - foto Jan Lormans).

kontestatiegeest. De surrealist beleeft een nieuwe werkelijkheid waardoor zijn werk sterk etisch geladen is.

•

De beschikbare ruimte voor dit artikel laat het ons niet toe, zelfs niet schematisch, een overzicht te geven van de evolutie van het surrealisme in België en mede door het feit, dat grote biblioteken als de Stadsbiblioteek van Gent bijvoorbeeld, een verbazingwekkend gebrek hebben aan lektuur van surrealistische auteurs en over het surrealisme binnen en buiten onze grenzen, durven wij hier te verwijzen naar ons essay Universeel Surrealisme, in opdracht van de Kulturele Raad van Wondelgem geschreven, dat in oktober 1972 verschenen is. In dit essay wordt ook de evolutie en de huidige situatie van het surrealisme in ons land behandeld en bepaalde chauvinistische stellingen en uitspraken van enkele Brusselse en

Marc. Eemans (links) en René Magritte, Laken (1927 - foto Paul Nougé).

Waalse auteurs weerlegd, o.a. Blaviers bewering, als zou het surrealisme in België een Waals, strikt genomen, een Henegouwse aangelegenheid zijn, eenvoudig door het feit dat Paul Delvaux, René Magritte, Achille Chavée, Paul Nougé, André Souris, Louis Scutenaire en anderen in Wallonië, Henegouwen, zijn geboren.

Een groepstentoonstelling (april 1972) in de nog altijd voorlopige lokalen van het Museum voor Moderne Kunst, Koningsplein I te Brussel, heeft de eerste Belgische abstrakten (1918-1930) samengebracht, onder wie Felix De Boeck, Marc. Eemans, Pierre-Louis Flouquet, Jean-Jacques Gaillard, Paul Joostens, René Magritte, Jozef Peeters, Victor Servranckx, Jules Schmalzigaug, Prosper De Troyer en Georges Vantongerloo. In dit gezelschap komen slechts twee Walen en één Brusselaar voor. Het zijn evenwel die kunstenaars geweest, die kort vóór en dadelijk na de eerste wereldoorlog, de internationale revolutionaire strekkingen als kubisme, futurisme en dadaïsme hebben gepropageerd. Antwerpen is ongetwijfeld de bakermat geweest van deze nieuwe ideeën en stromingen die werden vertolkt in de tijdschriften Het Roode Zeil (1920), Het Overzicht (1921-'24) en De Driehoek (1925-'26).

•

In 1924 lanceerden te Brussel Camille Goemans (1900-1960), Marcel Lecomte (1900-1966), René Magritte (1898-1967) en E.L.T. Mesens (1903-1971) een prospektus om het tijdschrift Période aan te kondigen, maar Paul Nougé (1895-1967) slaagde erin hen van dit voornemen af te brengen. Samen met Goemans en Lecomte stichtte Nougé daarna, op 22 november 1924, Correspondance, dat drie keer per maand verscheen in de vorm van een vlugschrift, telkens opnieuw in een

[p. 115]

Camille Goemans (links) en Marc. Eemans, Koksijde-Sint-Idesbald (1930 - foto Sacha Goemans).

andere kleur gedrukt. Het laatste nummer werd op 20 september 1925 gepubliceerd. Het heette Musique 2 en was door André Souris (1899-1970) en Paul Hooreman ondertekend. De z.g. Brusselse surrealistische groep, beter bekend als Société du Mystère was bijna kompleet.

In dit verband dient de figuur van Marc. Eemans (geboren op 16 juni 1907 te Dendermonde) gerehabiliteerd te worden. Op 6 oktober 1926 nam hij deel aan de fameuze ‘slag’ van het Casino van St.-Joost-ten-Node en werd sedert die avond de trouwe vriend van Camille Goemans. Dezelfde avond werd Eemans met zijn vriendin Irène Hamoir in de Société du Mystère opgenomen. Irène Hamoir werd Mevrouw Jean Scutenaire (tans Louis, geboren in 1905 te Ollignies-Lessines) die pas in 1927 met Lecomte, Magritte, Mesens e.a. kennis maakte.

Zijn ortodoks surrealisme, evenals hetgeen Marc. Eemans zelf als ‘l'histoire sordide’ heeft bestempeld, zouden hem vrij vlug van de Société du Mystère verwijderen. Later stichtte hij met Camille Goemans en René Baert (1903-1945) het tijdschrift Hermès (1933-'39), nadat de oprichting in januari 1927 met René Baert van de groep Humanisme was mislukt.

In dat Brussels surrealistisch avontuur van het eerste uur zijn nog andere personages in de schaduw gebleven, zoals Ernst Moerman en voornamelijk Geert Van Bruaene (Kortrijk 1891 - Brussel 1964), de kastelein van De Goudpapieren Bloem, die in 1923 de galerij Le Cabinet Maldoror en in 1926 de galerij La Vierge Poupine opende, deze laatste samen met Paul van Ostaijen. Van Ostaijen en ook Gaston Burssens werkten mee (met Vlaamse teksten) aan het eerste nummer van Marie (journal bimensuel pour la belle jeunesse), uitgegeven op 1 juni 1926 door E.L.T. Mesens. Marie beleefde drie nummers en ging in november 1926 ter ziele.

Na de jongste wereldoorlog zal de naam Marc. Eemans verbonden blijven aan CIAFMA (Centre international de l'actualité fantastique et magique) dat hij met Aubin Pasque en J.J. Gaillard oprichtte en dat het tijdschrift Fantasmagie uitgaf.

•

Naar aanleiding van de 65e verjaardag van Marc. Eemans werd van hem op 10 juni j.l. een retrospektieve tentoonstelling in het Museum Dhondt-Dhaenens te Deurle geopend. Deze manifestatie ging gepaard met de publikatie van de monografie Marc. Eemans van de hand van Dr. Piet Tommissen (Uitgeverij Henry Fagne, François Bossaertstraat 105, 1030 Brussel, met 6 kleuren 12 zwart-wit-reprodukties. Prijs 300 BF). Dit kunstboek werd door Jo Verbrugghen ingeleid en bevat, naast de studie van Piet Tommissen, de volgende bijdragen van Marc. Eemans: Lettre à Irène (Hamoir) sur l'automatisme, een onuitgegeven tekst die in mei 1927 werd geschreven, Hic et Nunc (1960, onuitgegeven), Nawereldse Minnezang (midzomer 1948) en Vergeten te worden, in 1930 bij de uitgeverij Hermès verschenen en in ons taalgebied ongetwijfeld de eerste surrealistische dichtbundel.

De 65e verjaardag van Marc. Eemans werd op 17 juni op een originele wijze herdacht met een boottocht op de Leie (Gent-Deurle), gevolgd door een vriendenmaal te Gent. Talrijke bevriende kunstenaars, zowel schrijvers als schilders, ook uit Frankrijk en Duitsland, waren op die boottocht aanwezig o.a: Jaak Fontier, Rik Sauwen, Henry

[p. 116]

Fagne, Bert Peleman, Edmond Humeau, Guido Eeckels, Piet Tommissen, Jacques Collard, Georges Fabri, Alain Viray, Elisabeth Geurden, Hélène Riedel, Nanou Gallée, Jeanne Salentiny, Gilberte Dumont, Pierre Bourgeois, Marcel Hennard, Victor Lefebvre, Jacques Perrin, Joska Soos, Luc Pérot, enz.

Marc. Eemans heeft zich voor de buitenwereld nooit een image willen scheppen. Niet zonder wat bitterheid moet men konstateren, dat de rehabilitatie van deze eerste Vlaamse surrealist, die al in 1922 de jongste abstrakte schilder van ons land was, nogal laat kwam. Hij leeft als een kluizenaar te midden van zijn boeken, schilderijen en souvenirs op zijn appartement in de Mercelisstraat 64, 1050 te Brussel, een verblijf dat hij ‘Place de la Contrescarpe’ heeft gedoopt, naar het gelijknamig pleintje in Parijs.

•

Heel het literair en pikturaal oeuvre van Marc. Eemans aardt in de mystiek van onze middeleeuwse auteurs en is gevoed door de Germaanse en Griekse mytologie. Als agnostikus en anti-kristen vertaalde hij Ruusbroec in het Frans. Zijn kunstkritieken op de man af hebben hem heel wat verguizing bezorgd. Met evenveel gemak voert hij de pen in het Frans als in zijn moedertaal. Nooit heeft hij zijn Vlaamse origine en aard verloochend, hoewel hij door opleiding en milieu te Brussel voortdurend met Franstaligen in kontakt is geweest.

Na zijn dichtbundel Vergeten te worden (1930) publiceerde hij Grandeur et décadence du livre populaire (1935), Wola's visioen (1938), Het bestendig verbond (1941), De vroeg-Nederlandse schilderkunst (1943), Vlaams kastelenboek (1944), Het boek van Bloemardinne (1954), Hymnode (1956), om zich nadien bijna uitsluitend te wijden aan de kunstgeschiedschrijving, in welke branche hij verscheidene standaardwerken heeft geschreven: Les trésors de la peinture flamande (1963), La peinture flamande au XVIe siècle (1963), Breughel le Velours (1964), Les trésors de la peinture européenne (1966), La peinture italienne (1967), La peinture flamande de la Renaissance (1968), La peinture moderne en Belgique (1969), Hans Memling (1970) en L'art vivant en Belgique (1972).

Het is zonder meer een indrukwekkende lijst, die het bewijs levert van een veelzijdig geïnteresseerde persoonlijkheid die de gave bezit het kaf van het koren te kunnen scheiden.

Tot besluit van deze inleiding over Marc. Eemans moeten we nog vermelden dat het tijdschrift Espaces van Henry Fagne als nummers 180 en 182 twee belangrijke teksten van Marc. Eemans heeft gepubliceerd, nl. Marc. Eemans et le surréalisme en Belgique en Un manifeste inédit de Marc. Eemans, terwijl dezelfde uitgever in 1970 van hem verscheidene prozagedichten publiceerde onder de titel Les cheminements de la grâce.

Zowel de studie van Dr. Piet Tommissen als de monografie Ars magna - Marc. Eemans, peintre et poète gnostique (Le Soleil dans la Tête, Parijs, 1953) hebben er veel toe bijgedragen Marc. Eemans in bredere kringen bekend te maken, maar de kunstenaar heeft nog heel wat ongepubliceerde teksten liggen die een dieper en verhelderend inzicht in zijn komplekse persoonlijkheid zullen brengen.

Jos Murez, Gent