Ons Erfdeel. Jaargang 15

Habakuk II de Balker: een rauwe stem uit de natuur.

‘Poëzie is de drempel van het gesticht’ staat er in Poëzie, een gedicht uit de tweede bundel van Habakuk II de Balker. Voor wie zoiets schrijft, kan poëzie geen spel zijn, geen bezigheid die voortdurend gerelativeerd of verontschuldigd moet worden (een houding die veel verschijnselen in de poëzie van vandaag verklaart), maar is het bittere ernst en het voortdurend risiko van de strijd tegen zichzelf. In het werk van deze dichter wordt dit telkens bevestigd.

Het is een ruige, hoekige poëzie, die een onherbergzame indruk wekt. Geen gedichten waarbij de lezer zich makkelijk kan koesteren in voor de hand liggende gevoelens of een vertrouwde werkelijkheid. Het is poëzie die vaak een donker landschap oproept, laat in november, onder een gure, winterse wind, met sombere, gesloten dorpen waarin het bestaan heftig en rauw is. Er is misschien een verwantschap met sommige schilderijen van de Vlaming Permeke. Het zijn verzen waarin zich ook een agressieve woede kan uiten; boerengedichten, gehakt met een boerenbijl.

Drie bundels zijn er tot nu toe van Habakuk II de Balker verschenen: Boerengedichten (1969), Uier van t oosten (1970)

[p. 93]

en De gloeilampen De varkens (1972).

Zo markant als deze verzen zijn, zo merkwaardig was de entree van Habakuk II de Balker in de Nederlandse poëzie. Toen hij in 1969 debuteerde, bleek zijn werk zo anders te zijn dan wat in onze d chtkunst vertrouwd was geworden, dat de kritici er weinig raad mee wisten. Daar kwam dan nog dat wonderlijke pseudoniem bij, waarachter de dichter zich lange tijd verborgen wist te houden. Het duurde maar kort, of Habakuk de Balker werd voor een mystifikatie gehouden en die veronderstelling werd versterkt door het grote talent dat uit de Boerengedichten sprak. Dat kon niet het werk van een debutant zijn, meende bijv. Fens in De Volkskrant. De bundel zou het werk zijn van een groep dichters en met name werd Waskowsky als medefabrikant genoemd, wat ik altijd een erg vreemd idee heb gevonden. Ook Lubberhuizen, direkteur van De Balkers uitgeverij, werd erop aangezien en hij hield de ware identiteit van de dichter wel heel nadrukkelijk geheim. De publiciteit wil ook wat! Nog in januari 1971, toen Uier van t oosten al een poosje uit was, stond er in De Nieuwe Linie een ingezonden stukje waarin twee filologen trots vertelden, dat zij het geheim ontsluierd hadden: achter Habakuk verschool zich Pé Hawinkels.

Niet lang daarna kwam de dichter vanachter zijn pseudoniem tevoorschijn. Had hij er, net als destijds Nescio, genoeg van gekregen steeds maar zijn werk aan anderen te zien toeschrijven? Hij liet zich interviewen voor de radiorubriek Literama en in De nieuwe linie en hij verscheen op een poëziefestival. Zijn naam bleek H.H. ter Balkt, hij was onderwijzer te Nijmegen,

Habakuk II de Balker (foto Buisman, Almelo).

in 1938 in het Twentse Usselo geboren. Die geografische bijzonderheden zullen de lezers van zijn verzen niet verrast hebben. Men had het kunnen raden uit gedichten als Blauw, oranje, groen of Usselo.

Waarom noemt iemand zich een tweede Habakuk? In het Nieuwe-Linie-interview liet Ter Balkt doorschemeren, dat aan zijn pseudoniem niet te zwaar getild moest worden. Hij had het ook als provokatie gekozen. Dat lijkt me wel juist. Misschien is er wel wat verwantschap tussen die oud-testamentische onheilsprofeet en de stugge dichter, maar het enige direkte aanknopingspunt lijkt de tekst Hab.2:11 te zijn: ‘Want de steen schreeuwt uit de muur, en de balk antwoordt hem uit het houtwerk.’ Dat hij zich De Balker noemt, zal niet alleen om de associatie met die tekst zijn, maar houdt natuurlijk verband met zijn werkelijke naam. Maar vooral geeft die schuilnaam weer, wat een van de opvallende tema's in zijn werk is: zijn agressleve uitvallen tegen de dichters, zijn afkeer van alles wat de poëzie ‘belangrijk’ of ‘interessant’ maakt. Al vanaf de eerste bladzijde van zijn eerste bundels stortte hij daar zijn woede over uit:

Ik loop liever door brandnetels

dan dat ik poëzie lees,

laat staan schrijf. Wie durft dat

nog? Dit is dus geen poëzie.

Dit is een oorlogsverklaring aan

de dichters, de fossielen

van een voorbij tijdperk.

Minder ekspliciet, maar even veelzeggend staat er een bladzijde verder:

Ook vandaag werden 10.000

dichters geboren.

En zou ik dan mijn zeis niet mo-

gen slijpen

nu de rogge zo rijp is?

Boerengedichten kreeg een spottend, haast baldadig nawoord mee, waarin Habakuks tamme kraai de gedichten waar nodig verklaart. De aanval op de dichters wordt daarin gekonkretiseerd: H.C. ten Berge en zijn Aztekisch maniërisme krijgen een veeg uit de pan (ook Kees Fens moet het ontgelden). In het al geciteerde gedicht Poëzie gaat De Balker tegen Wallace Stevens in, omdat die de poëzie een leeuw had genoemd. Deze aanvallen gelden dus een speciaal soort poëzie, die van het intellektuele spel op hoog niveau. Maar poëzie kan voor Habakuk II de Balker geen spel zijn, hij plaatst zich bewust buiten spel als dichter en hij zal nooit zoiets als poëzie om de poëzie beoefenen. Poëzie is voor hem een middel om de werkelijkheid te lijf te gaan, om in de dingen te hakken als hij dat nodig vindt. En hij wantrouwt dat middel. Daarom strijdt hij in zijn gedichten tegen zichzelf, een strijd die poëzie oplevert maar die ook naar die gevaarlijke drempel voert, de drempel van het gesticht. In datzelfde Poëzie zegt hij nog:

[p. 94]

 

Ja poëzie is een stuiver in Siberië, vlo

 

in de koningshals, goud in het pakijs.

Wat geen nut heeft, wat ontluistert, wat schittert maar onbereikbaar is, dat is poëzie. De Balker zoekt in de taal het gevaar, zoals De voederplaats (Boerengedichten) laat zien:

Taal! hoor mij... kreten
strooi ik neer, martelingen
van t hart, komma's, puin
van sagen, vertellingen, fabels.
Uit de rafels van de dennen
realiteit
kom, steek je eversnuit,
vreet mij met huid en haar.

De relatie tot de taal is hier zo konkreet, zo dierlijk, als alleen denkbaar is bij iemand die een dichter pur sang is. Het is een verhouding zoals we ook van de Vijftigers kennen. Daarom heeft het geen zin om achter De Balkers agressie jegens dichters en poëzie zoiets als een anti-poetische mentaliteit te zoeken, een ontkenning van de geldigheid van de overgeleverde poëtische middelen. Die gebruikt hij juist op een zeer intensieve en bovendien geraffineerde wijze. Twee regels uit zijn laatste bundel laten heel goed zien, hoe perfekt beeld, klank en ritme bij hem kunnen samenspelen om een sfeer te suggereren van zowel agressie als mysterie:

Het waren tijden met tanden, in alle vertellingen hinkte de mol Soms is het duidelijk, dat De Balker de neiging heeft te zwelgen in een eksuberantie van taaleffekten. Illustratief hiervoor is de eerste strofe van de Hymne aan de neergestorte straaljagerpiloot:

In het oude luchtboek wikte wit al van winters wingerd wikte en woog een verfomfaaide veer Maar van deze hymne staan in Boerengedichten drie versies, drie ‘staten’, die o.a. achtereenvolgens een proces van versobering tonen waaruit een onmiskenbaar poëtisch vakmanschap blijkt. In de tweede versie ziet de beginstrofe er zo uit:

In het oude luchtboek wikte
wit al van winter
'n verfomfaaide veer

Dit is een belangrijke stap vooruit in het effektief en niet overdadig toepassen van poëtische middelen. In de derde versie bljkt de strofe dan tot de essentie te zijn teruggebracht, waarbij de rijmeffekten zijn opgeofferd:

Valt; viel; valt
uit de lucht de schrijvende veer

Het beeld heeft het nu gewonnen, het plastische was belangrijker dan het estetische.

Met zijn woedende of spottende uitvallen tegen de poëzie, zette Habakuk II de Balker zich buiten spel en het is ook opvallend, dat speelsheid hem slecht afgaat in zijn werk. Dat wil niet zeggen, dat het humorloos zou zijn, maar de lach erin is een harde spotlach, met een scherpe, sarkastische klank. Als hij zijn verzen losser in de hand wil houden, kunnen ze hem meetrekken naar een gemaaktheid die aan zijn goede gedichten vreemd is. Een voorbeeld is het geforceerde verzinsel Futurologie in Uier van t oosten.

Wat in de poëzie van Habakuk II de Balker direkt in het oog springt, is het overheersende motief van het boerenleven. De titels van zijn drie bundels tonen dat al duidelijk. De natuur is belangrijk voor deze dichter, maar het is geen vriendelijke, geen lieflijke natuur. Het is de natuur die hoort bij het elementair-ruige van een primitief boerenleven, waarin mest, bederf, de slacht, jagen, bloed en pijn de werkelijkheid bepalen, waarin de steen uit de muur kan roepen.

De herfst valt af als een grijns
Alles wordt mooier, wilder; verbleekt
Kalk kraakt, bloed stroomt zwaarder
Stort een traan! winter die komt
Vliegenzwammen lekken
onder trekvogels, raketten -

In zo'n konceptie passen gedichten als een ode op de bloedzuiger, of de Ode aan de gierpomp. De winter, het hardste seizoen in dit boerenleven, duikt telkens op in deze verzen en de eerste bundel bevatte enkele gedichten waarin die winter gekoncentreerd werd in symbolische plaatsen: Groenland of Skythische stad. Dat laatste is een prachtig gedicht, waarin de agressiviteit van de winterse natuur op indrukwekkende wijze opgeroepen wordt:

De sneeuw kreunt en flonkert
en danst met elektron en kristallen
om de lantaarn die weerkaatst
de drieëenheid van wolf hert en haas
De sneeuwjacht roept als de lynx
de siberische grendel, het krakend
kleed van de stad

En verderop in het gedicht is de regel: ‘Haaien in de herberg, roggen brengen het hart om’ een goed voorbeeld van De Balkers virtuositeit in associatieve maar trefzekere beeldspraak.

De boer is de mens die met deze rauwe natuur kan leven en de dichter wil deze boer zijn:

Minstreel-af werd ik boer; hing
de luit aan de wilg, stroopte
àf de heffingsverzen, hark en spade
mijn trawanten van schaduwen
in dit stil dal;

Het zijn de beginregels van de

[p. 95]

cyklus Van de meekrapakker uit Uier van t oosten, waarin ook staat: ‘en ik balk /.../ schor en rauw als een bezem die zingt’. In zo'n bestaan is dichten inderdaad balken, een rauw en dierlijk geluid, en allerminst een spel voor de liefhebber, voor vrijblijvend intellektueel plezier.

In het al genoemde interview in De nieuwe linie (22-7-1971) vertelde de dichter ook aan Ben Bos over zijn afkeer van de door gemeenplaatsen overwoekerde alledaagse konversatie. Ook in dat opzicht zet hij zich, persoonlijk nu, buiten spel en zoiets bewijst nog eens ekspliciet de integriteit van zijn poëzie, waarvoor het bewijs overigens niet moeilijk impliciet te vinden is.

De natuur kan soms de mens als het ware absorberen en Habakuk de Balker ontwierp daarvoor zijn eigen mythen, zoals die van de boer Tankink in Uier van t oosten, de varkenshoeder die in de routine van zijn dagelijks bestaan, als hij de heg staat te knippen, door de bliksem getroffen wordt:

Duizelend voltage
sloeg zijn tomahawk op hem in.
Als een gloeilamp gekraakt.
Hij valt als een Tolteek
van de trappen van gras.

De dood van Tantink is dan tenslotte geen incident meer, maar een apoteose:

Hij vertoeft tussen wolken, elek-

triciteit makend

Hij stuurt de bliksem bij, tuk op

geglinster

Hij vliegt als ekster de schoor-

stenen langs

Heilige van de elektriciens, heer

der lassers

Zwaluwen dragen zijn wapen;

varkens zijn staf.

Elektriciteit is een merkwaardig motief in dit werk. ‘Elektriciens zijn belangrijker dan dichters’ staat als motto voorin Uier van t oosten. Het is de felle en mysterieuze natuurkracht, die zichtbaar wordt in het branden van de gloellamp en dat voorwerp wordt meer dan eens in De Balkers poëzie genoemd voordat het ook zijn apoteose krijgt, in de derde bundel. Daar wordt het bijna een levend wezen. De Balker tekent in de eerste cyklus van die bundel een gloeilampenkerkhof, een plaats in het bos waar kapotte lampen gestort zijn, die door de natuur worden opgenomen. Zijn natuurbesef kent dan ook niet een romantische tegenstelling als die van techniek tegenover natuur. Het is fascinerend met hoeveel liefde hij in die verzen een beeld oproept van de broze, nu gedoofde voorwerpen:

Lampen van de landstreek, gedoofde;
uit het huis verjaagd met de rook
Hoeveel beter en gelukkiger dan wij
nog brandend op weg naar het zwarte huis!
Een raadsel: was wit wordt groen en breekt
Hol van licht, ingetrapt als een schedel
Kleine Zoon van de zon, afgedaald op aarde

Hun einde is een afgesneden zijn van hun levensbron:

Heel ver bonst en klopt de centrale
met zijn heldere ruimten of Saenredam
ze nog schilderen kon, ijzeren palen
dragen het schilderachtige licht...
niet meer naar hen! niet langer naar hen!

Voor mensen zou Habakuk de Balker niet zo'n elegie schrijven, of het moest zijn voor die gelukkige zonderling aan wie hij zijn tweede bundel opdroeg, de dorpsgek van Malmédy. Zijn visie op mensen is pessimistisch. In De Kruistocht der dieren (Boerengedichten) trekken ‘de heilige dieren door de heilige wereld’ en zij ‘verscheurden soms van blijdschap een mens/ of molken een stad uit’. Het is een idylle, dit rondgaan van de dieren over een wereld waarop de mens van geen betekenis meer is. Dat is ook wellicht de achtergrond van zijn prachtige gedichtenreeks over de gloeilampen. Hun bestaan, hun levenskracht de elektriciteit, hun ondergang, het is een lot waar de mens, die de grote bederver is, buiten blijft. Het is een bestaan dat beter en gelukkiger is dan het onze, al kent het ook de dood. Maar zoals de gedoofde lampen in het groene licht van het bos liggen, is hun einde geen verschrikking, maar schoonheid.

In de bundel De gloeilampen De varkens kontrasteert het tweede deel met het eerste doordat het aan de werkelijk levende natuur is gewijd, maar ook hier komt schoonheid tevoorschijn boven de rauwheid van het boerenbestaan uit. Er is een bijna zachte melancholie om hun einde:

Er is zoiets droefs in de wijze

ogen van varkens

dat zij wel profeten lijken voor

de slachttijd.

De dichters onder de dieren noemt De Balker ze. Ook in hun bestaan stelt hij de mens terzijde, op de achtergrond.

De derde bundel neutraliseert daardoor veel van de rauwheid van de eerste en tweede en ook al is in het beeldgebruik van de voorgaande verzen de tematiek ervan al duidelijk voorbereid, toch betekent de nieuwe bundel een nieuwe fase in De Balkers poëtische evolutie. Dat neemt niet weg, dat de drie bundels een heel duidelijke tematische eenheid vertonen, die de autenticiteit van dit oeuvre bewijst.

[p. 96]

Vermeld moet nog worden de voorkeur van deze dichter voor de sfeer van sagen, legenden en myten, die al bleek in de geciteerde aanroep tot de taal. Hij wil het verleden blootleggen, waarin het elementaire bestaan nog veel sterker en algemener was. Ik vermeldde al de reeks Van de meekrapakker. Meekrap was een middeleeuws landbouwprodukt en heel die cyklus is een prachtige evokatie van dat bestaan.

De moderne Nederlandse poëzie is in grote lijnen vervreemd van een sterk gevoel voor het natuurlijke. Het werk van Habakuk II de Balker is ook daarom een belangrijke aanwinst, temeer omdat hij bepaalde aspekten van de technische kultuur in zijn natuurbeeld weet op te nemen. Hij is daarom geen romantikus die de natuur als vluchthaven gebruikt.

Met dichters als Lucebert en Hamelink is De Balker verwant, in poëtische stijl en in tematiek. Ik denk aan het bewust toepassen van retorische taalvormen als herhaling en sterke alliteraties. Verder aan de associatief aandoende beeldspraak, en de grote betekenis van mytische voorstellingen, het graven in ‘oudere gronden’. Ook de sterke ritmiek - wel een van de meest essentiële eisen die men aan goede poëzie mag stellen - verbindt zijn werk met dat van de twee genoemde dichters. Eveneens is er een verbinding te trekken naar het werk van Dylan Thomas. In De varkens komt een variatie op een van diens gedichten voor, waarmee De Balker die verwantschap zichtbaar maakt:

Eens, herfst op zee, ruiter te

varken in de hof

reed ik onder de hazelaar, on-

der de appelboom

Met deze verbindingslijnen wil ik de betekenis van De Balkers werk niet relativeren; integendeel. Zijn verschijning in de Nederlandse poëzie is een van de verrassingen van de laatste jaren, die veel onbeduidends goed maakt.

Jan van der Vegt

Habakuk II de Balker: Boerengedichten (De Bezige Bij, Amsterdam 1969); Uier van t oosten (De Bezige Bij, Amsterdam 1970); De gloeilampen De varkens (De Harmonie, Amsterdam 1972).