Ons Erfdeel. Jaargang 15

Het gekorrumpeerde bestaan.

Must the winter come so soon?
(Samuel Barber: Medea)

In zijn aardige boekje Literair leven in Utrecht tussen de beide wereldoorlogen, dat in 1970 verscheen, wijdde Wouter Paap enkele bladzijden aan de schrijver C.C.S. Crone (1914-1951). Velen zullen die naam daar voor het eerst gelezen hebben; het door Paap geciteerde gedicht dat Jan Engelman in 1951 voor het bidprentje van zijn neef C.C.S. Crone maake, komt bijv. ook pas in de onlangs verschenen tweede druk van Engelmans verzamelde gedichten voor. Men kan wel zeggen, dat C.C.S. Crone een vergeten schrijver is en als er niet heel veel aandacht aan zijn zojuist weer verschenen Verzameld Proza wordt gegeven, zal hij dat, hoezeer ook ten onrechte, vermoedelijk wel blijven.

Dat zijn proza vergeten raakte, al bleef er net als bijv. vroeger bij Nescio en F.C. Terborgh altijd wel een kleine kern van ingewijden bestaan, is niet zo verwonderlijk. Crone heeft maar heel weinig geschreven en uit dat weinige heeft hij bij de samenstelling van zijn verzameld proza dan nog weer een keuze gemaakt, die in 1947 onder de titel De schuiftrompet verscheen. Het in eigen beheer uitgegeven Stephan en Lisette (1933) en De vroolijke Dichtkunst (1938) waren daarin niet opgenomen. De verzamelbundel is nu, na 25 jaar van doodse stilte rond de figuur van C.C.S. Crone, ongewijzigd herdrukt, zodat zijn belangrijkste werk, de korte romans Het feestelijke leven (1939) en Muziek over het water (1940), alsmede de jeugdkroniek Gymnasium en liefde (1936) en een tiental novelien en verhalen weer beschikbaar zijn.

Het proza van C.C.S. Crone toont, net als dat van andere auteurs met een vergelijkbaar klein oeuvre als Nescio en Maurice Gilliams bijv., een grote eenheid in sfeer en gedachtenwereld. Het is opvallend, dat prominente kritici die destijds zijn werk moesten beoordelen, aan de belangrijkste en meest kenmerkende eigenschappen ervan zijn voorbijgegaan. Victor van Vriesland beoordeelde Gymnasium en liefde voornamelijk als een humoristisch bedoeld boekje, dat hij eigenlijk helemaal zo humoristisch niet vond. Menno ter Braak zag wel iets in Het feestelijke leven, maar ging op de inhoud niet nader in, terwijl ook Vestdijk niet veel verder kwam dan een wat vage waardering. Du Perron had het boekje niet zelf gelezen, maar verwees er later naar als naar ‘een roman die lang niet onverdienstelijk moet zijn’.

‘Oranjebitter’, het begin van de roman Muziek over het water, dat was opgenomen in de bundel In Aanbouw. Letterkundig werk van jongeren (1939), vond Ter Braak ‘sympathiek, maar niet bijzonder’, terwijl Du Perron vergoelijkend opmerkte dat het weliswaar niet bevredigde, maar dan ook slechts de aanhef van een nieuwe roman was. In Forum-kringen gold dus t.a.v. Crone in feite hetzelfde goedsmoedse understatement, waarmee zij een schrijver als F.C. Terborgh hebben afgedaan. Als het om minder bekende auteurs ging, waren de mannen van Forum niet altijd de alerte profeten en wegbereiders van de literatuur, waarvoor zij in andere opzichten terecht mochten doorgaan!

Crone schreef of voltooide zijn proza, het gedesavoueerde, vroege Stephan en Lisette buiten beschouwing gelaten, in niet meer dan vijf jaren, nl. van 1935 tot 1940. Daarna nam hij de pen niet meer op. Wouter Paap merkt in dit verband op, dat eerst Amsterdam, later Arnhem, naar welke steden hij was verhuisd, hem niet vermochten te inspireren en daar zit veel in, als we in aanmerking nemen hoezeer Crones werk letterlijk topografisch bepaald is. Zijn geboortestad Utrecht is met zoveel namen van grachten, singels, straten en pleinen in zijn werk vertegenwoordigd, dat zijn proza daarvan inderdaad niet meer los te denken is. Iets van de eigen sfeer van deze stad is tot een onvervangbaar deel van de verhalen geworden. Dan zegt Paap nog, wel eens het gevoel te hebben gehad, ‘dat de literatuur voor hem een compensatie was geweest ten opzichte van een zekere levensschuwheid, welke van hem afviel toen hij Utrecht had verlaten’. Hier raakt Paap aan datgene, wat voor mij de grondtoon van Crones proza uitmaakt, maar dat ik niet met levensschuwheid, maar met blote levensangst zou willen omschrijven.

Deze angst om al hetgene, wat het bestaan bedreigt en het ondraaglijk kan maken, heb ik als het meest karakteristieke element in het proza van C.C.S. Crone aangetroffen en ik heb vaak gedacht, dat alleen een man zó kan schrijven, die werkelijk doodsbang is dat hem dit alles zelf overkomen zal en die wel de illusie gekoesterd moet hebben, het onheil op deze wijze te bezweren. Het lijkt erop, dat de onmogelijkheid om nog langer door Utrecht te zwerven en

[p. 90]

C.C.S. Crone.

zo de indrukken voor zijn verhalen op te doen, hem de aanleiding tot schrijven heeft ontnomen, maar dat in nog veel sterkere mate het jonge geluk van zijn gezin hem van de noodzaak daartoe bevrijdde, zij het slechts in schijn, want meer dan 37 jaren heeft het lot hem toch niet gegund!

Het bestaan en het levensgeluk van Crones personages worden bedreigd, gekorrumpeerd is een nog beter woord hiervoor. In Gymnasium en liefde, nog tijdens Crones eigen gymnasiumtijd ontstaan, maar niet voor 1935 voltooid, is het vooral de dood die dit korrumperende effekt teweegbrengt, tot in het absurde toe: ‘Ze kochten ijsbonbons bij een kruidenier, die een bekende had, wiens hond was gestorven. De winkelier beloofde hun, dat de kennis bij de dood van het dier de tranen in z'n ogen had’. In heel Crones werk zullen ook mensen op kritieke, belangrijke, plechtige momenten door stoelen zakken, over stokken en vuilnisbakken struikelen enz., daarmee zichzelf in hun situatie korrumperend. Wie alleen Gymnasium en liefde kende, als destijds Victor van Vriesland, kon allicht denken dat dit komisch bedoeld was, maar uit het hele werk zou nog blijken dat het altijd een bijbedoeling had, dat de personages er nog meer door in een toestand van ontreddering terechtkwamen en vooral, dat het moest illustreren, hoezeer het noodlot kan toeslaan op een moment dat men het 't minste verwacht, nl. als het leven zo goed schijnt: ‘Ze kreeg een Weesper mop toe en viel over de drempel’. Dit is lachwekkend, maar het is in wezen niet humoristisch bedoeld. In het feit, dat de wiskundeleraar Tamme door zijn stoel zakt op het moment dat hij de hand van zijn vermeende geliefde wil grijpen, ligt de mislukking van zijn liefde al besloten.

Ook toonde Crone in Gymnasium en liefde aan, dat men het lot niet ongestraft kan tarten. De wat verzuurde, deftige pianolerares die een beetje fleur in haar bestaan dacht te brengen door een ‘pittig, vrolijk hoedje’ te dragen, wordt genadeloos afgestraft. Als zij zich juist in de plichtmatige bewondering voor haar hoedje koestert, gaat een vogeltje ‘naar z'n wc.'tje, dat boven de blote arm van de lerares was gevestigd’. Nadat de ongerechtigheid er met de tuinslang is afgespoten, zet zij zich ‘met haar lichtkleurige rok’ op een kletsnatte stoel. Het wordt de lerares te gortig en zij vlucht naar huis, huilend van schaamte. ‘Het pittig, vrolijk hoedje stond nog op haar hoofd’, staat ar dan, m.a.w., het heeft niet mogen baten!

In zijn latere werk zal Crone heel sterk het vermogen ontwikkelen om essentiële gebeurtenissen in zijn verhalen meer te suggereren dan ekspliciet te vermelden. Ook in Gymnasium en liefde is die eigenschap al aanwezig, maar hier is het nog vaker zo, dat Crone de gebeurtenissen op een

[p. 91]

andere wijze omschrijft. Het overhaaste vertrek van de pianojuffrouw luidt hij bijv, aldus in: ‘Toen wist de visite opeens niet, of ze aan het meisje wel gezegd had, dat de melk nog ongekookt was’. Het belangrijkste van Gymnasium en liefde vinden we echter aan het slot. De wiskundeleraar Tamme is zijn eenvoudige vader ontgroeid. Hoe geleidelijk en verraderlijk dit gegaan is, suggereert Crone weer, zonder er uitdrukkelijk bij stil te staan. Eerst lezen we: ‘Ik heb een mooie postzegel voor je verzameling’ zei vader. Tamme zag, dat het een sluitzegel was, maar deed, alsof hij iets zeldzaams kreeg’. Even verderop heeft het onvermijdelijke zich echter toch voltrokken: ‘Nu was zijn leven zonder glans geworden. Het mooie was er eigenlijk al af, sinds vader hem met een sigaar niet meer verblijden kon. “Een leraar rookt betere” had Tamme gezegd. Hij bedoelde te schertsen’. Deze vorm van korruptie, de triestheid van een verwijdering tussen mensen die elkaar na stonden, door niets anders dan de ontwikkeling van het leven zelf, onbedoeld en ongewild, heeft Crone later in zijn twee korte romans op navrante en onvoorstelbaar aangrijpende wijze nader uitgewerkt.

Het feestelijke leven is voor mijn gevoel het hoogtepunt in Crones werk geworden, niet meer helemaal geëvenaard door Muziek over het water, waarin grotendeels dezelfde tema's voorkomen en waarvan een der hoofdstukken ook opnieuw de titel Het feestelijke leven draagt. Zoals in al Crones meer omvangrijke werk, wordt ook hier het verhaal niet in strikt kronologische volgorde verteld. Het begin en het einde zijn gelijk: een man staat in de deuropening van zijn huis en luistert naar de muziek van een draaiorgel. Daartussenin vernemen we zijn levensgeschiedenis zoals hij zich die herinnert, afgewisseld met jeugdherinneringen, fantasieën en dromen van hemzelf, zijn vrouw en hun dochtertje. Het verhaal ontwikkelt zich dan door deze fragmenten heen. Naar bekend is geworden, noteerde Crone al zijn invallen op losse blaadjes papier, die hij later zodanig ordende, dat er een verhaal uit ontstond. Het fragmentarische in de opbouw van zijn romans is hiermee afdoende verklaard, zoals het ook duidelijk maakt, wat er de oorzaak van kan zijn, dat gebeurtenissen, situaties, beelden, namen en ook zinnen soms meer dan éénmaal in Crones proza voorkomen. Dat hij te eniger tijd toch een vaste greep op de konceptie moet hebben gekregen, blijkt uit de omstandigheid dat men die fragmentarische opbouw bij lezing van de romans niet meer als hinderlijk of onnatuurlijk ervaart. Een ander kenmerk, dat bijdraagt tot het gemak waarmee men het ontbreken van een strakke lijn in de opbouw van zijn romans aksepteert, heb ik al eerder aangeduid, het feit nl., dat Crone de gebeurtenissen in zijn verhaal doorgaans meer suggereert dan beschrijft. Hierin is hij waarlijk groot geweest en heeft hij vaak adembenemende effekten weten te bereiken. Geboorte en dood van het dochtertje Eefje worden in Het feestelijke leven bijv. op de volgende wijze aangeduid. Haar geboorte: ‘“Ik moest mij even vergewissen”, vertelde ze, en de dokter had haar vermoeden bevestigd. Haar man probeerde, hoe “moeder Claartje” klonk’. Haar dood: ‘Toen Buysman na de requiemmis de kadetjes in de pastorie op tafel zag staan, herinnerde hij zich, dat het Eefjes ideaal was, in plaats van boterhammen kleine broodjes te eten. “Het rijtuig staat klaar, moeder”, waarschuwde hij. Ze schrikten allebei, omdat die benaming zo zinloos was geworden’.

In beide gevallen is de lezer op deze gebeurtenissen niet voorbereid; door het schokeffekt hiervan en ook door het telkens afdwalen van de hoofdzaken van zijn verhaal om er daarna des te verrassender naar terug te keren, weet Crone de aandacht van zijn lezers voortdurend geboeid te houden.

Veel navranter dan het sterven van het dochtertje en later van de vrouw, is de mislukking van het huwelijk in deze roman, een mislukking waar geen van beide partijen werkelijk schuld aan heeft, maar die zich onvermijdelijk voltrekt. De man versombert nadat hij zijn ontslag heeft gekregen zodanig, dat zijn vrouw bang van hem wordt en van hem vervreemdt. In schril kontrast met die fragmenten in de roman, waarin beiden in hun herinnering naar gelukkiger dagen terugkeren (de dag, waarop ze de tuinstoelen zo erg schilderde, dat ze vergat te koken), staan de onverdraagzaamheid en de dagelijkse verwijten, het verlies van het dochtertje en uiteindelijk het ziekbed en de dood van de vrouw. De wreedheid van het lot manifesteert zich als Buysman na de dood van zijn vrouw als enige erfgenaam van zijn broer financieel onafhankelijk wordt, waardoor de moeilijkheden die de aanleiding tot het mislukken van zijn huwelijk waren, definitief worden opgelost. In Muziek over het water mislukt ook een huwelijk, maar hier is het de man die sterft, nadat ook hij ontslagen is. Het lijkt erop, dat Crone heeft willen aantonen dat de mens juist en vooral in het huwelijk kwestbaar is.

[p. 92]

Symbolische betekenis heeft in dit verband de geschiedenis van een klein meisje dat twee parende koolwitjes vangt en ze per ongeluk in haar gesloten handjes tot moes knijpt, een geschiedenis waar de vrouw in Muziek over het water later in verband met haar huwelijk aan terugdenkt.

De beide romans van C.C.S. Crone zijn oneindig triest en navrant, maar ze zijn niet sentimenteel. Ook in dit opzicht wordt het wezenlijke slechts aangeduid. Als Claartje door het kankergezwel in haar endeldarm bijna niet meer kan zitten, staat er: ‘Hij bood aan haar bontjas op de taboeret te leggen. Wanneer ze zoiets zachts onder zich had, zou ze wel geen last hebben, vermoedde hij, en zonder het te zeggen wisten ze allebei, dat ze die mantel de volgende winter niet meer nodig had’. Veeleer is een poging tot objektiveren waarneembaar, die zich o.a. uit in het gebruik van het onbepaald voornaamwoord in plaats van een naam (Hij verwarmde zijn handen boven de haardkachel. Hierbij had eens iemand met haar bontje om over de krant gebogen gezeten) en in een afleiding van de dramatische gebeurtenissen naar een verscherpte waarneming van triviale details, zoals na het overlijden van Claartje: ‘In de huiskamer bogen de chrysanten diep over de rand van de vaas, alsof ze de kwaliteit van het tafelkleed onderzochten’.

Voor veel pathos is in de verhalen van Crone geen ruimte. Zijn personages plegen geen zelfmoord, zoals al heel duidelijk wordt uit het verhaal dat De zelfmoord tot titel heeft. Het zijn de regen en de muziek die hun verdriet ondraaglijk maken. Misschien zoeken zij troost bij vrienden, maar natuurlijk struikelen ze daarbij over een voetenbankje, waarna ze ook daar wegvluchten. Ze zijn eenzamer dan wie ook.

Heel Crone's proza wordt beheerst door zijn visie op het geluk. Kenmerkend aan die visie is, dat het geluk wel degelijk bereikbaar is (al zijn personages bereiken het, ook Tamme bijv., die aanvankelijk gelukkig is met zijn vermeende geliefde), maar dat het nooit standhoudt.

Het sterkst spreekt uit Crones verhalen die eindigheid van het geluk, het verglijden van de tijd: het levensgeluk wordt, zo al niet door iets anders, dan toch in elk geval door de tijd zelf gekorrumpeerd. Niemand kan de tijd tegenhouden, hoe gelukkig hij ook mag zijn, en nergens manifesteert de tragiek van Crones personages zich sterker dan in de geschiedenis van zijn twee belangrijkste vrouwenfiguren, die zich de tijd en daarmee hun geluk zo pijnlijk bewust voelen ontglippen: ‘ze wist geen raad met al haar blijdschap, en de klokken liepen veel te hard’ en ‘ik voel me zo gelukkig, zei ze weer; de dagen holden maar als gekken’. Het geluk valt bij Crone altijd samen met een uitbundige lente of zomer, maar verdwijnt met het bederf van de herfst en de winter, en even onontkoombaar. De winter en het onheil kondigen zich voor Leentje in Muziek over het water aan in de zin: ‘Toen ze de gordijnen dichttrok, keek ze even naar de grauwe lucht, die sneeuw voorspelde’. Voor Claartje in Het feestelijke leven, die in het zicht van de naderende dood nog eens dubbel van de zomer heeft willen genieten, komt het einde even onafwendbaar nader: ‘De wind blies zo hard, dat het hek heen en weer knarste. Er vlogen nog wel vlinders naar de bloemen, maar dat was telkens een vergissing en ze vluchtten gauw weg’. Niet eens zozeer de naderende dood, maar het onverbiddelijke einde van een geluk dat niet duren kon, vormt ook hier de trieste kern van Crones proza: ‘Gaat de tijd dan zo gauw?, vroeg ze’.

Henk Buurman

C.C.S. Crone: De schuiftrompet. Verzameld Proza. Querido, Amsterdam, 1972.