Ons Erfdeel. Jaargang 15

kulturele integratie en benelux

Moeilijkheden met ‘Vlaamse boeken’ in Nederland.

In dit korte artikel hoop ik enkele indrukken weer te geven van een uitgever uit Vlaanderen, die al meer dan zestig jaar - wat mij persoonlijk betreft zeven jaar - op de Nederlandse boekenmarkt aanwezig is, waar hij, ten koste van veel energie en inzet, als Nederlandse uitgever wil worden erkend, naast zijn vele uitmuntende kollega's uit het Noorden. Het is een volstrekt onmogelijke zaak een representatief, schematisch en overzichtelijk beeld te geven van de aanwezigheid van het Vlaamse boek in Nederland. Er is over deze materie vrijwel niets verschenen. Er is wel eens aan Vlaamse uitgevers gevraagd percentages op te geven van resp. in Nederland en Vlaanderen geplaatste oplagen. De uitgevers bleken echter niet biezonder mededeelzaam. Vandaar dat hier moet worden volstaan met een meer aanduidend dan wetenschappelijk onaanvechtbaar beeld.

In het verleden hebben Vlaamse uitgevers te weinig aandacht geschonken aan de typografie. Te lang zagen ze de omslagontwerper en de lay-outman als een ‘mooimaker’, wat meteen een synoniem was van ‘duurmaker’. De aanmaakkosten voor boeken in kleine oplagen waren te hoog, de verkoopprijzen moesten konkurrerend zijn en waren niet eindeloos rekbaar, zodat een goede uiterlijke verzorging er niet meer af kon. Het gevolg was dat Vlaamse boeken vooral hieraan herkenbaar waren, dat ze er slecht uitzagen. En verder waren de prijzen te hoog, de boekhandelskortingen te laag, de honoraria niet in orde, de taal te Vlaams, enz. Het waren vaak

[p. 146]

slechte en onbenullige werken, die nooit in Nederland verschenen of er weinig gewild waren, wanneer ze er op de een of andere manier toch werden aangeboden. En met dit beeld voor ogen moet de Vlaamse uitgever nu beginnen. Hij heeft de zware taak het Vlaamse boek te bevrijden uit het keurslijf waarin het nu in Nederland gevangen zit. Vlaamse uitgevers hebben er een onwelwillend publiek. Hoewel hun houding in feite toch niet negatief is, vinden de Nederlandse boekhandelaar, koper en lezer altijd wel een reden om een Vlaams boek niet te nemen.

Op recente vergaderingen in uitgeverskringen in Vlaanderen is, in verband met mogelijke akties en enquêtes in Nederland, gesteld dat men er angstvallig voor moet waken daar ooit over ‘Vlaamse’ boeken te spreken. Er rust hierop, al dan niet terecht, een odium. Hier is wellicht de anekdote op zijn plaats van de vertegenwoordiger die in Nederland Vlaams werk ging aanbieden en te horen kreeg dat de prijs te hoog lag, het papier niet deugde, het omslag nergens op leek en de hele zaak taalkundig fout was. De goede man toonde toen aan dat het papier uit Maastricht kwam, de omslagtekenaar een Hagenaar was en de taalkundige rewriter iemand uit Amsterdam. Hij verzocht de boekhandelaar een gelijkwaardig Nederlands boek uit zijn rekken te halen en toen bleken de prijzen zowat gelijk te liggen. Toen waren er geen argumenten meer, behalve dan dat men in Nederland al zoveel boeken te verwerken kreeg.

Een cijfer dat onze positie in Nederland illustreert, is dat van de in- en uitvoer van Belgische boeken.

Hoewel er talrijke vooraanstaande Vlaamse uitgevers en niet zoveel Waalse uitgevers zijn blijkt dat de uitvoer van boeken naar Nederland in 1971 288 miljoen frank bedroeg, maar die naar Frankrijk bijna het dubbele, namelijk 575 miljoen. Dit blijkt uit een statistiek die werd opgesteld door onze beroepsvereniging. Het is zelfs zo dat een Waalse uitgever bijna nooit meer denkt in termen van een ‘Waals’ of een ‘Belgisch’ boek, maar zijn verkoopterrein automatisch naar het hele Franse taalgebied verlegt. Vele Vlaamse uitgevers verkopen slechts sporadisch werk in Nederland en bewerken de markt helemaal niet intensief. Ook in tegenstelling met dit cijfer staat wat ik onlangs las in een artikel in La Libre Belgique naar aanleiding van het ‘Jaar van het boek’: ‘Un point qui ne manquera pas de donner à réfléchir: le succès des auteurs belges d'expression neérlandaise, comparé au sort dérisoire fait aux écrivains belges d'expression française. On ne peut s'empêcher de penser qu'il y a là un problème d'éditeurs. Dans la partie néerlandophone du pays, l'éditeur semble avoir plus de dynamisme, plus de courage, et être mieux inspiré que les éditeurs francophones de Belgique’.

Als dit waar is dan kan men zich afvragen, waar die Vlaamse uitgever dan zijn boeken verkoopt Het is duidelijk dat hij het niet alleen van Vlaanderen, maar van het hele Nederlandse taalgebied moet hebben. Verschillende enquêtes hebben immers aangetoond dat, ondanks de stijging van het aantal lezers in Vlaanderen, dit nog steeds verre van optimaal blijft en dat het lezen in Nederland meer tot de levensgewoonten van de massa is gaan behoren dan bij ons.

Persoonlijk heb ik ook wat de verkoop, de omzet betreft, echter een zeer positieve ervaring. Zo mag ik bijvoorbeeld niet zonder enige trots meedelen dat de verkoop van een bepaalde Vlaamse uitgeverij zich voor ongeveer 40% in Nederland situeert. Dit betekent dat van een oplage van 10.000 eksemplaren ongeveer 4.000 boeken in Nederland binnenkomen: 4.000 boeken uit Vlaanderen die in Nederlandse handen komen. Waardoor? Door de legendarische ‘goede hand’, door het aantrekken van Nederlandse auteurs, door in een goede sektor te werken, door vele, kleine, onherkenbare, onberekenbare en onverklaarbare faktoren. Vast staat in elk geval dat dit cijfer enkele jaren geleden nog hooguit 20% bedroeg en dan van een oplage van soms maar 3.000 eksemplaren. Hier manifesteert zich duidelijk een gelukkige trend, die ons reden geeft om in deze richting aktief te blijven. Hierbij dient ook nog bedacht te worden, dat deze uitgever nog steeds een aantal typisch Vlaamse boeken uitgeeft, die in Nederland niet verkocht worden. Als het alleen ‘Nederlandse’ boeken betrof dan zou het gemiddelde verkoopcijfer stellig de 50% benaderen.

Ik mag het niet verhelen: op dit ogenblik worden nog vele, goede boeken van erkende, grote Vlaamse schrijvers, in Nederland uitgegeven. Men vraagt zich soms af: waarom? Motieven kunnen zijn: de sterke traditie en uitbouw van de Nederlandse uitgeverij (75% van de Nederlandstalige werken die hier op de markt zijn, komt uit Nederland); de kwalitatieve en kwantitatieve voorsprong van de boekhandel (er is in Vlaanderen slechts een gering aantal

[p. 147]

boekhandels, er is geen school voor het boekbedrijf); het recensiewezen in krant, radio en televisie is in Nederland sterker ontwikkeld; het biblioteekwezen is in Nederland van grotere betekenis.

Zij die onze werkwijze niet kennen, vergelijken de toestand hier vaak met die in Zwitserland (t.o.v. Frankrijk en Duitsland) en Wallonië (t.o.v. Frankrijk) waar autochtone uitgevers zich vaak met historische, folkloristische en andere lokale onderwerpen of met tweederangswerk moeten bezighouden.

Begrijpt u de pijnlijke toestand, wanneer voor Vlaamse romanuitgevers alleen de riskante eerstelingen van nog niet gearriveerde schrijvers overblijven? Toch heeft hij goede kansen: door samenwerking met Nederlandse kollega's, door boeken te brengen van Nederlandse auteurs, maar vooral: door werken uit te geven, die inhoudelijk goed opgezet en ook technisch fijn gemaakt zijn. Er is gelukkig veel veranderd: ook de Vlaamse uitgever treedt naar buiten en komt, zij het soms via grote moeilijkheden, in Nederland binnen.

Een daaruit voortvloeiend positief punt is de veelzijdigheid van de Vlaamse uitgeverij. Ik spreek hier niet over schoolboeken, omdat wij hiermee niet het Nederlandse publiek bereiken. Ik vermeld echter graag het jeugd- en kinderboek. Enkele gespecialiseerde uitgevers zorgen eindelijk voor een betere verzorging en kunnen nu met hun Nederlandse kollega's konkurreren. Op dit ogenblik is er, mede op initiatief van een Vlaamse uitgever, een reeks kinderboeken van een Vlaamse schrijver en een Vlaamse tekenares, volledig in vierkleurendruk, in een oplage van vele tienduizenden in zeven landen tegelijk verschenen. Ik noem ook de catholica. Vlaanderen heeft een grote traditie en neemt een biezonder vooraanstaande plaats in op het terrein van het religieuze boek. Verder zijn er de platen- en kunstalbums.

In 1963 was er de hoogkonjunktuur voor het pocketboek. In deze branche heeft Vlaanderen nooit volwaardig meegespeeld. Ondanks enkele lofwaardige pogingen is in Vlaanderen geen echt grote pocketreeks met betekenis voor Nederland verschenen. De lezer heeft zich daar nu van afgewend en men is duurdere boeken gaan appreciëren. Er verschijnen op de markt meer kostbare uitgaven, waarvan vele Vlaamse. Door samenwerking op nationaal en/of internationaal vlak, zijn de mogelijkheden tot aankoop van illustratiemateriaal verhoogd. Vlaamse uitgevers produceren prachtige boeken, die in vele talen worden vertaald. Ook zijn er de encyklopedieën. Wij denken aan de Standaard-encyklopedie en de Nederlandse uitgave van de grote Larousse. En de wekelijkse afleveringen, die gedrukt worden in een oplage van tienduizenden per week. Tenslotte vermeld ik nog de vele ko-produkties, waarin op het terrein van redaktie, produktie en distributie tussen Nederlanders en Vlamingen nauw wordt samengewerkt.

Een enkel woord moet hier ook gezegd worden over het steeds sterker wordende koncentratieverschijnsel in de uitgeverswereld. Het doel hiervan is: aan de stijgende initiële kosten voor een uitgever een dalend verloop te geven en door verkoopbevordering een evenredige stijging van het oplagecijfer te bewerkstelligen. Er is dus een prikkel om in grotere eenheden te gaan werken, zonder daarmee eigen zelfstandigheid prijs te geven. Het verschijnsel, dat het afgelopen decennium in Nederland sterk heeft doorgewerkt, heeft zich in Vlaanderen het eerst gemanifesteerd in de sektor import van het Nederlandse boek, waar het in bepaalde gevallen heeft geleid tot hergroepering van de hier toegewezen eksploitaties van Nederlandse fondsen door monopoliehouders. In de tweede plaats hebben grote Nederlandse koncerns ook Vlaamse uitgeverijen aangetrokken, wat soms betere kansen bood aan Vlaamse schrijvers bij Vlaamse uitgevers op de Nederlandse markt. Maar ook Vlaamse uitgevers kochten Nederlandse fondsen. Ik denk bijvoorbeeld aan de aankoop van Moussault en Scheltens en Giltay. In vele gevallen hebben Vlaamse uitgevers de voorkeur gegeven aan het behoud van hun zelfstandigheid en hebben zij, op financieel of op administratief gebied, aansluiting bij elkaar gezocht. Maar evenals grote Nederlandse firma's filialen in Vlaanderen hebben gevestigd, zo hebben enkele Vlaamse uitgevers ook een vestiging in Nederland, waar zij vaak ook de belangen van andere uitgevers vertegenwoordigen. Een voorbeeld van samenwerking tussen gelijksoortige bedrijven op het gebied van administratie, magazijn, ekspeditie, bezorging enzovoort, die onder Vlaamse impuls tot stand kwam, is de volgende. Voor de distributie maken een aantal uitgevers gebruik van hetzelfde centrum. Tot deze groep behoren Standaard, Lannoo, De Nederlandsche Boekhandel, Patmos, L. Opdebeeck (Vlaanderen) en Moussault (Nederland). Een voorbeeld van koncentratie die grote wijzigin-

[p. 148]

gen teweeg kan brengen in beleid en assortiment van de boekhandel, waarbij ik wederom denk aan de aanwezigheid van het Vlaamse boek, is de overname door een Vlaamse uitgeverij van een reeks van vijftien boekhandels in Nederland. Dit betekent dat er op dit ogenblik een Vlaamse boekhandel is in elke grote stad, zelfs in het hart van Nederland: in de Kalverstraat te Amsterdam.

Uitgevers kunnen niet meer zonder boekenklubs. Die hebben samen 650.000 leden en een jaaromzet tussen de 80 en 90 miljoen gulden, d.w.z. een zesde van de totale bruto boekenomzet. Wij noemen de Nederlandse Lezerskring, de Europaclub en de Nederlandse Boekenclub. De aanwezigheid van Vlaamse uitgevers in de aktiviteiten van deze klubs vormt een reële infiltratie bij het Nederlandse boekenpubliek, dat, wanneer het lid is van een boekenklub, de originele uitgever nauwelijks herkent. Zo publiceert een Vlaamse uitgever een grote sportencyklopedie. Terwijl de normale oplage voor zo'n boek tussen de vijf- en de zevenduizend zou liggen, maakt de samenwerking met een boekenklub een eerste druk van 20.000 eksemplaren mogelijk.

Ik hoop hiermede pro en contra van de samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland te hebben belicht. Slaat de balans voor de Vlaamse uitgever naar de positieve zijde door? Ik weet het niet. Wij gaan ongetwijfeld vooruit. Aan de uitgevers nu de opdracht om de geboden kans voortaan ook in Nederland te benutten. Ja, persoonlijk zou ik met Vondel willen zeggen: ‘Hier vindt mijn bouwlust bouwensstof’.

Drs. Johan Ducheyne, Tielt