Ons Erfdeel. Jaargang 15
(1972)– [tijdschrift] Ons Erfdeel–
Auteursrechtelijk beschermdMeasure for Measure door het Reizend Volkstheater.Shakespeares Measure for Measure is beslist een stuk dat de kritici zowel als de teatermensen heel wat hoofdbrekens heeft bezorgd. Het subtiel evenwicht tussen tragische en komische elementen, de soms iets grove scènes, het eigenaardige optreden van de Hertog, de mogelijke of schijnbare tegenstrijdigheden in Isabella's karakter, het artificieel-konventionele slot zijn en- | |
[pagina 126]
| |
kele van de faktoren die de lezer of toeschouwer inderdaad ietwat onbehaaglijk kunnen stemmen. Dit alles verklaart misschien waarom dit werk in Vlaanderen slechts zelden werd opgevoerd. Des te meer belangstelling echter verdient de verzorgde produktie die Senne Rouffaer met het Reizend Volkstheater monteerde. Vorige zomer reeds was Leer om Leer enkele malen te zien in het Rubenshuis te Antwerpen. Daar de produktie niet de aandacht kreeg die ze verdiende en ook tijdens het afgelopen teaterseizoen niet werd hernomen, was het een gelukkig idee het stuk dit jaar opnieuw te programmeren voor de jaarlijkse zomervoorstellingen in het Rubenshuis. Hertog Vincentio is de figuur die het geheel als het ware ‘regisseert’. Bij de aanvang van het stuk trekt hij zich, als monnik vermomd, terug en laat het bestuur van Wenen over aan de onmenselijk strenge Angelo. Onder diens bewind wordt Claudio ter dood veroordeeld omdat zijn verloofde zwanger is. Claudio's zuster, Isabella, pleit voor hem bij Angelo die er uiteindelijk in toestemt het leven van haar broer te sparen indien zij zich aan hem geeft. De vermomde Hertog blijft echter steeds aanwezig op de achtergrond van het gebeuren. Hij grijpt in op alle kruciale momenten en zal er ten slotte ook voor zorgen dat alles terecht komt. Tegenover de misschien ietwat artificiële elementen staan de menselijke warmte en ontroering waarvan het werk doordrongen is, het realisme van de basissituatie en bovendien de treffende levensechtheid van figuren zoals Pompejus en Vrouw Moddergaar. Ook de gekscherende, lichtzinnige Lucio beschikt over een flinke dosis gezond verstand. Verder spreekt uit de eerste scène van het derde bedrijf waarin Isabella haar broer op de hoogte brengt van Angelo's laaghartig voorstel, een onvervalste tragiek.
R.W. Chambers noemde Measure for Measure ‘a consistent tale of intercession for sin, repentance from and forgiveness of crime’Ga naar eindnoot(1). Vergeving en genade in tegenstelling tot strenge gerechtigheid, vormen inderdaad het hoofdtema van het stuk. Het is dan ook geen wonder dat vele kritici het als een diep-kristelijk werk aanzien. Vooral G. Wilson Knight beklemtoont het - reeds door de titel gesuggereerde - verband met het evangelie en beweert dat ‘the simplest way to focus correctly the quality and unity of Measure for Measure is to read it on the analogy of Jesus' parables’. De Hertog wordt hierbij beschouwd als een symbool van dezelfde aard als de vader in de parabel van de Verloren ZoonGa naar eindnoot(2).
De hele aktie ontwikkelt zich rond de figuren van Angelo en Isabella, waarbij de tweede helft van het stuk als het ware een herhaling is van het eerste gedeelte, maar met de rollen omgekeerd dit maal. In zekere zin staan beide figuren bij de aanvang van het stuk in dezelfde situatie. Angelo houdt er een onmenselijke gerechtigheid op na die enkel steunt op de wet. Ook Isabella echter verlangt als kloosterlinge nog meer gestrengheid. Zij is een haast hemelse figuur, maar, evenals Angelo overigens, heeft zij een ontstellend gebrek aan menselijk gevoelGa naar eindnoot(3). Dit blijkt dan ook zeer duidelijk wanneer zij door Angelo's dilemma op de proef wordt gesteld. Het is overigens niet de kuisheid als geestelijk ideaal, maar haar eigen kuisheid die Isabella boven het leven van haar broer stelt. De bekommernis om haar eigen ‘eer’ is groter dan haar zin voor naastenliefdeGa naar eindnoot(4). Pas op het einde van Measure for Measure, wanneer zij pleit voor het leven van Angelo, is Isabella werkelijk genadig. Pas dan ook, wanneer hij zijn eigen zwakheid inziet, is Angelo werkelijk rechtvaardig. Beiden zijn menselijker gewordenGa naar eindnoot(5). Rechtvaardigheid en genade zijn aldus in evenwicht gebracht, vullen elkaar aan. Het gehele stuk, en vooral de eindsituatie is diep-ironisch. Angelo, die in de eerste scène van II nog zei: ‘Als ik die hem veroordeel ooit zou vallen / Veroordele mijn vonnis mij ter dood / En pleite niets mij vrij’Ga naar eindnoot(6), is tans overgeleverd aan de gratie van haar, wiens verzoek om genade hij meedogenloos afwees.
De problemen in verband met de karakters, de artificiële elementen en vooral het bijzondere tragi-komische klimaat maken Measure for Measure tot een moeilijk stuk en dit niet het minst voor de regisseur. In Senne Rouffaers visie is Measure for Measure niet doordrongen van een grondig pessimisme en cynisme of van de dekadentie van de ‘Jacobean Age’ zoals men wel eens heeft beweerd. In zijn produktie voelt men vóór alles de menselijke warmte. Vergeving en genade krijgen hier hun volle betekenis en zegevieren ook werkelijk aan het slot.
Het komische en het tragische worden op een korrekte wijze in evenwicht gehouden gedurende de gehele voorstelling. De natuurlijke, echt-menselijke figuren in het stuk zoals Lucio, de cipier, Elboog, Schuim en Vrouw Moddergaar bijvoorbeeld, die door Shakespeare duidelijk gekoncipiëerd zijn als een tegengewicht | |
[pagina 127]
| |
voor de haast wereldvreemde Angelo en Isabella, komen vlot en kleurrijk ten tonele. Ook in de tragische momenten heeft de regie de juiste toon getroffen. De eerste scène van III, waarin Isabella met haar broer gekonfronteerd wordt, is een hoogtepunt uit Shakespeares oeuvre. Aan het einde van het voorafgaand bedrijf nog bevestigt zij duidelijk en vastberaden dat zij haar kuisheid boven het leven van Claudio stelt. Ook indien het dilemma voor Isabella in feite reeds opgelost is, toch schept de keuze zelf waarvoor zij geplaatst wordt, ten minste bij de toeschouwers reeds een tragische spanning. Veel meer nog dan dit dilemma echter geeft de doodsangst van de jonge, onvoorbereide Claudio een enorme tragische kracht aan deze scène. Na zijn overdenkingen die beginnen met ‘Ja, maar te sterven, en te gaan wie weet waarheen’, wijzigt hij zijn houding en vraagt Isabella dat zij haar kuisheid zou offeren in ruil voor zijn leven. Dank zij het leggen van de gepaste pauzes, het netjes uitbalanceren van de speelruimte en vanzelfsprekend door de juiste toon der akteurs, heeft Rouffaer deze moeilijke maar dankbare scène ook schitterend doen overkomen bij het publiek. Bij de brutale verontwaardiging van Isabella na de smeekbede van Claudio, jaagt hij terecht het tempo plots op, zodat Isabella's reaktie een zekere schok bij de toeschouwer teweegbrengt. Angelo (Jos Houben) verschijnt niet als een schurk, noch als een verscheurd fanatikus zoals John Gielgud de rol vertolkte. Hij is een vastberaden, al te koel heerser die zichzelf nog niet ten volle kent. Isabella (Polly Geerts) is eenvoudig, oprecht doch ietwat naïef. Een moeilijke opdracht in Measure for Measure is beslist de figuur van de Hertog. Zijn gemis aan persoonlijkheid vooral maakt het lastig om dit personage op het toneel te doen leven. Loet Hanekroot schenkt hem de gepaste waardigheid. Bijzonder effektief is de idee om de Hertog telkens van tussen het publiek te doen opduiken. Immers, door zijn kommentaar vervult hij inderdaad ook enigszins de funktie van ideale toeschouwer.
De bekroning van deze boeiende produktie is wel de slotscène. De lange pauze die Isabella's verzoek om genade voor Angelo voorafgaat wijst erop dat zij innerlijk nog net niet het finale stadium van genade en verzoening bereikt heeft. In deze laatste scène zet zij de laatste stap om hiertoe te komen. Indrukwekkend is ook de haast rituele handeling waarmee Isabella haar novicenkleed aflegt en bij de monnikspij van de Hertog voegt. Traag en op afstand volgt zij dan Vincentio. In deze pregnante beelden maakte Rouffaer misschien wel de bewering van Wilson Knight waar, als zou de vereniging van Vincentio en Isabella ook het samengaan van zuiverheid en verdraagzaamheid symboliserenGa naar eindnoot(7).
Jozef De Vos |
|