Ons Erfdeel. Jaargang 15

Jan Vercammen: Leven met de dood - ‘Het huis ten einde’

Er zijn dichters en ook-dichters, er zijn mensen en wezens die men toevallig ook mens noemt. Jan Vercammen is én dichter én mens. Heel vaak heb ik bij mijzelf Jan Vercammen vergeleken met Tannhäuser, de kunstenaar, die door de grote massa van de ook-kunstplegenden uit de kring werd gestoten, omdat die massa geen begrip heeft voor echte kunst, omdat Jan Vercammen geen kulturele kleur bekent die zij kunnen aanhangen, kortom, omdat Jan Vercammen een echte kunstenaar is. Wellicht is hij in onze poëzieliteratuur de dichter ‘ten einde’. Inderdaad, waar zijn tijdgenoten van De Tijdstroom (1930-34) in een stilte gezonken zijn of zich slechts heel sporadisch nog eens laten horen, daar weet Jan Vercammen de stilte te doorbreken door zich te manifesteren met een zo groots dokument als zijn laatste verschenen bundel: Het huis ten einde.

Ter gelegenheid van de vijfenzestigste verjaardag van de auteur, gaf Orion deze bundel uit, en ik kan waarlijk geen betere hulde aan Jan Vercammens scheppende kracht bedenken dan deze uitgave - bovendien schitterend gerealiseerd -, tevens zijn negentiende bundel. In een interview met Paul de Wispelaere op de televisie (B.R.T.) belichtte Jan Vercammen de betekenis van de titel. Uit zijn jeugd herinnert Jan Vercammen zich, dat destijds op het platteland herbergen de naam droegen ‘het huis ten halven’, wat dan een herberg was halfweg op de weg van een dorp naar een stad, in feite dus een plaats waar men even kon uitblazen. Het huis ten einde nu betekent voor Jan Vercammen de laatste plaats waar hij kan en wenst uit te blazen, het huis waar hij wenst te sterven ook. Steeds hebben de tema's van de liefde, het leven en de dood Jan Vercammens poëzie beheerst in een bijna unanimistische geest. Werden deze temata voorheen metafysisch vertolkt, dan zijn ze tans veel pregnanter en duidelijker aanwezig, vooral het doodstema.

Er was nog geen dak en
geen drempel toen
ik binnenging en
mijn dood er was.

(Van het binnengaan)

Zoals Jan Vercammen zelf zei in het interview, de mensen bouwen een huis en richten het in met het idee: hoe zal ik er leven? Nooit denkt men, dat leven en dood zo innig verbonden zijn, dat men een huis ook moet inrichten vanuit de vraag: hoe zal ik er sterven? Want in het huis, dat de mens bouwt, moet hij ook de dood ontmoeten, zijn dood. De bundel verschijnt dan ook onder het motto van R.M. Rilke: ‘O Herr, gib jedem seinen eignen Tod’. En dat beoogt Vercammen precies, zijn eigen dood leren kennen, ontmoeten in het huis dat hij bewoont, om, wanneer de tijd gekomen is, in zijn dood een gezel te vinden. Het is merkwaardig, hoe de idee van ‘het huis ten einde’ reeds in 1958 aanwezig was in de bundel Tussen twee woestijnen:

Het was een bovenal gelukkig kind.
We hadden het gedoopt
uit de palmen van onze handen, verblind
van Egyptisch geluk: tussen twee
woestijnen voert de Nijl langs het huis

[p. 101]

 

het middagwoud naar de zee

 

van nirwanaans geluk.

Wellicht was het huis waarvan toen sprake was min of meer nog een ‘huis ten halven’, maar de idee van het ‘huis ten einde’, het ‘bovenal gelukkig kind’ was manifest.

Met Het huis ten einde is Jan Vercammen gereedgekomen. Zijn wachtkamer, waarin hij de twee zich kompleterende antipoden leven en dood met elkaar wil konfronteren teneinde ‘het onbekende’ te leren kennen, is er:

Een wijde aanwezigheid
houdt ons zwijgend op.
Geef haar geen naam.
Zoek vooral voor uw vrees
geen onderkomen in
bekende streken.
Het onbekende is
geen landschap meer,
geen stad. Het is
een naakte haven vanwaar
alleen wordt uitgevaren.

(Van de naakte haven)

Maar met de dood gaat het leven gepaard. De hele bundel getuigt van eksploraties in de dagelijkse bezigheden van de dichter: het observeren van de drie katten: Poes, Potdommetje en Bietel:

Drie katten slapen in
een ander licht dan
woorden geven, nu de bomen
van hun eigen stilte buigen.

(Van de slapende katten)

het genieten van een glas wijn:

Gigondas heet de wijn. Hij werd
langs de Rhone gewonnen, maar
ik drink hem 's winters met
woorden waarvan dovenogen glanzen
zoals antieke steden wassen onder
sneeuw als een verderfelijke flora.

(Van de wijn Gigondas)

van het uitzicht van de tuin:

Nu zijn ook de gouden katalpa
de moerbeiboom en
de mispelstruik geplant
voor deze derde lente
zoals voor mijn laatste.

(Van de vervolledigde tuin)

Elk der honderd in deze bundel opgenomen gedichten vangt aan met de titel ‘Van...’, alsof het ging om honderd herinneringen.



Het zijn flitsen uit het leven van de dichter sinds het bouwen van het huis een aanvang nam. Herinneringen, waarvan vele transcendent zijn weergegeven:

Door de nevelslierten draven
ruiterloze paarden naar
het najaarsbos. Ze laten
onze woning onbewogen in
de schaduw van een meteoriet.

(Van de nevelslierten)

Hoewel het zijn huis is, spreekt Vercammen steeds van ‘onze’ woning. Terecht! Het tema van de vrouw, de geliefde, de vrouw die het leven geeft en dus ook de dood inluidt, is er nog steeds, al moet het uiteindelijk wijken voor het tema van de dood:

Gij vergezelt me
tot aan de grens
misschien tot even verder
maar keert terug
in een rijk van kleurige duisternissen.

(Van het wijzijn)

Soms is er zelfs een verdriet omdat de liefde de dood weerhield:

En toch blijft gij volharden:
het was mijn dood die tegen
het wagenvenster tikte en
warmte gaf als nachtzon.
Maar gij vergist u: zo komt
mijn dood alleen voor mij.
Ik heb de kans gemist
om hem te kennen.

(Van de gemiste kans)

want sterker is de neiging om ‘de dood’ te leren kennen, de onbekende, die steeds aanwezig is, onafwendbaar, om niet in een chaotisch nirwana terecht te komen. Jan Vercammen wil weten, wie en wat zijn dood is:

Er werd beweerd dat doden
doelloos door de kosmos dolen.

(Van de verhuizing)

Dat wil hij niet. Zijn dood, die hij als het ware in het huis heeft ingemuurd, zoekt hij in alles wat om hem heen leeft: de muziek, de boeken, de tuin, zijn vrouw:

Ik wil mijn dood herkennen
omdat hij zal ontmoeting zijn
met u, wellicht van u met mij.

(Van het oude kasteel)

Reeds bij de aanvang van de bouw ontmoet Vercammen ‘de gast’:

Rijzig groeit uw glimlach
tussen arend en dolfijn.
Maar niets meer is vreemd:
ik had vanochtend een gesprek
met onze gast.
...

[p. 102]

 

Hij wees een vleermuis die

 

over de berken klom.

 

Het vermeerdert de tekens

 

der herkenning.

 

(Van de steen met de blauwe vlam)

en steeds schrijdt de dichter vooruit naar de herkenning:

Er was nog geen dak en
geen drempel...
...
Ik ontmoette hem:
(Van het binnengaan)

De gast is overal, zelfs in het slaapvertrek:

Hier komt het koele bed
dat trilt van anemonen
en van onbewogen asters.
Hier worden woorden ontworteld
en echo's onherkenbaar.
Alleen niet voor de gast, mijn dood.

(Van het slaapvertrek)

Naarmate de ‘herkenning’ vordert, doemen herinneringen op, zo ook het ‘ongeboren kind’, de onvervulde wens:

Ze mocht een schuilplaats
vinden in verleden
maar daar zocht zij niet.
Ze glimlachte naar mijn dood
die zij niet ziet.
Ze zit in de katalpa,
Katharina.
Ze komt er niet uit
want ze weet dat
ze niet geboren is.

(Van Katharina)

Maar ook naarmate de herkenning van de dood zich realiseert, wint het leven veld. Het benaderen van de dood is er meteen ook de bezwering van. Door ‘de gast’ te leren kennen, kan de dichter diens macht bedwingen, hem a.h.w. de macht over het leven ontnemen. Het kreëren zelf, i.c. van poëzie is een daad van verwekken, van leven geven. Aldus is voor Jan Vercammen het zoeken naar de gedaante van zijn dood een trachten om het leven sterker te maken.

De bundel, hoewel de gedichten niet bepaald in die volgorde ontstonden, beschrijft de bouw van het huis, het ‘Schaepstick’, vanaf het heien van de palen tot de voltooiing. En telkens weer gaat Jan Vercammen op eksploratie in de materialen van het huis, daarna in de vertrekken waaruit het huis bestaat, vervolgens in alles wat het huis omringt: de natuur, de planten (tuin en veld), de dieren. In feite gaat de eksploratie naar de dood uit van het levenloze om bij het leven te eindigen. Een overwinning behalen op de dood, dàt is de ware grond van het zoeken naar een herkenning. Wil men de dood leren kennen, dan moet men eerst het leven onderzoeken. En dat vergt ontegensprekelijk een opdiepen van het verleden, vandaar die talrijke associaties. De bundel is ook een boodschap van de dichter aan de mens, een handleiding om de vrees voor ‘de onbekende’, ‘de gast’ af te werpen, sterker nog, de tijdloze te overwinnen. En die overwinning kan men slechts behalen door een punt te zetten achter de lange weg, waarlangs geen ‘huis ten halven’ staat. Het ‘huis ten einde’ moet de mens zelf bouwen, zelf vullen met leven en levende dingen, om tot een rust te kunnen komen. De dichter is een magiër, want hij bezit een wapen, dat velen onthouden is: het woord en de kunst om het te gebruiken. Jan Vercammen is - ik zei het reeds - wellicht dé ‘dichter ten einde’ in onze poëzieliteratuur. Hij is een man met een gevoel voor beeld, taal, muziek, een dichter die dromen tot realiteit voert en de realiteit weet te kristalliseren tot een eeuwigheid.

Zelf heeft hij de dood overwonnen. Hoevelen zullen het hem nadoen? Slechts weinigen bezitten de magie van het woord als de druïden van de oude Germanen, en onder die weinigen kennen slechts enkelen de runen. Als hogepriester van het woord licht Jan Vercammen in het laatste gedicht van de bundel een tip van de sluier op:

Eens overviel ons het gevaar
het hiernamaals te herkennen in
een oude muurstomp
opgestoken nog uit puin
maar met jong mos bewassen.
Maar verdovend was de geur van
verteerde regens en het mos
verborg zijn melaatsheid niet meer.
Gij moet dus in mij de dode zien
die na mij nog de gesloopte ruimte
verlaat. En vorm een woord
alzuiver van verdriet met
ontspannen lippen en tong
en adem het uit. Het is
broodnodig dat
mijn dood het kent.
Weerhoud het woord niet als
het lied wil worden want
dat lied wordt geest met
onaantastend licht een graf
doorschijnend. Het houdt niet op
van u bezit te nemen,
tot mijn as geen herinnering
aan as meer wekt.
Maar het obscure koren uit
een Egyptisch koningsgraf
ontkiemt nog steeds.

Het huis is afgebouwd, de dood herkend. Uit de dood ontspruit nieuw leven!

Bert Leyns, Gent

J. Vercammen: Het huis ten einde, Orion-Desclée De Brouwer, Brugge, 1971.