Ons Erfdeel. Jaargang 15

Houdt het dan nooit op?
Harry Mulisch: Oidipous Oidipous.

Een grote tekening van een labirint op de kaft, met de tekst: Hic inclusus vitam perdit, - beeld van de spiralende eeuwige ommegangen in het dodenrijk. Maar bij Mulisch voltrekken zich Oidipous' spiralende ommegangen juist in het land der levenden: ‘Leven-dood (...) Misschien is er iets tussen die twee, een derde ding, dat voor mij is bestemd. Dat is niet het leven; maar zoveel weet ik, dat het ook niet de dood zal zijn. Nooit was ik aan de dood ontsnapt, als niet een nog gruwelijker lijden op mij had gewacht’ (113/4).

Gegeven: De Pythia voorspelt koning Laios van Thebe dat zijn zoon hem doden zal. Deze zoon wordt na zijn geboorte daarom neergelegd in het hete Kithairoongebergte om te sterven. Maar hij werd gevonden door Xanthias, naar het hof van Polybos van Corinthe gebracht en gelukkig opgevoed tot de dag dat hij vermoedde Polybos' zoon niet te zijn. Zijn tocht naar de Pythia die hem voorspelt dat hij zijn vader doden en zijn moeder huwen zal. Ontmoeting met de Sphinx waarvan hij het raadsel maar ten dele oplost. Hij doodt de Sphinx, hij doodt, onwetend zijn vader Laios, hij huwt onwetend lokaste, zijn moeder. Parend met haar, gaat hij onwetend zijn oorsprong in. Daarmee raakt de rechte lijn waarlangs zich het mensengebeuren voltrekt, in een onduldbare lus. De tijd raakt in de war. ‘De maan schoof voor de zon, de nacht gleed over de dag, de aarde viel in slaap. Toen het licht weer kierde, en de hete wind uit Kithairoon sprong als een hond op de stad, betastte een metselaar de builen in zijn nek, de stenen in zijn oksels en in zijn liezen, en gleed nog dezelfde dag voorover in het werk van zijn handen. Sindsdien is de stad stervende’ (22). Voor de 3e keer spreekt de Pythia: de bloedschuld moet worden gedelgd, de misdaad worden gekend en ook de misdadiger. Wat het eerste betreft, daaraan is voldaan als de 1e episode van Oidipous Oidipous ten einde is (pauze voor de schouwburgbezoekers, die overal tevreden Sofokles hebben herkend en soms bij afwijkingen daarvan fronsten: waarom doorsteekt Oidipous zijn ogen niet, maar laat hij zich door de zon verblinden, gril van Mulisch?). Aan het begin van de 2e episode staat Oidipous aan de kloof waarin zijn vader hem had willen laten sterven. Zijn misdaad kent hij: moord op zijn vader, slapen met zijn moeder.

Maar de misdadiger, zichzelf, kent hij niet, noch de draagwijdte van wat hij deed: het gevolg van ingaan tot de moeder, het verwekken wat niet een dochter is maar een zuster, een lus in de tijd. Dat heeft hij nu te leren. Met zijn dochterzuster Antigone staat hij aan de voet van de ‘horens van het Kithairoongebergte’: twee bergen zo hoog dat ze het licht van de zon opvangen en hun enorme draaiende schaduw werpen over de aarde die daardoor fungeert als een soort wijzerplaat. Dit brengt Oidipous als eerste mens op het idee van de klok: je kunt de horens van Kithairoon in het klein namaken en aan de plaats van de schaduw weten hoe laat het is. Voor het eerst ontdekt iemand hoe de voortgang van de uren is te meten, hoe de liniaire lijn in te delen is van de voordien onmeetbare en ongrijpbare tijd. Vóór Oidipous' uitvinding doolden de mensen in de tijd rond als in een labirint, konden begin noch einde ervan berekenen. Alleen wie aan het labirintische ontsteeg, kon de voortgang zien: ‘De schaduw van de horens draait over de aarde (...) Daidalos moet het gezien hebben, toen hij uit het labyrinth wegvloog. Hij zou een nauwkeurige indeling van de dag hebben kunnen maken’ (117/8). Niet Daidalos vindt de tijdmeter uit, maar de blinde Oidipous. Uiterste zinloosheid. Want juist voor hem zal de tijd niet meetbaar en niet in te delen zijn, geen begin hebben en geen einde, hij zal niet mogen

[p. 95]

Auteur Harry Mulisch en regisseur Lodewijk de Boer (foto Jutka Rona, Amsterdam).

sterven. Mulisch maakt dat eerst uiterlijk zichtbaar, beeldelijk, dan innerlijk: in toepassing op zijn hele drama.

Uiterlijk: ‘Neem deze uitvinding mee naar Heliopolis, Antigone. Leer het ze daar. Zeg dat dit een klok heet. En zeg mij nu, hoe laat het is’ (119). Maar de goden verhinderen dat. Ze sturen een teken: een zonsverduistering. Geen zon, geen schaduw, geen meetbare voortgang van de tijd, de nacht weer in de dag en de tijd weer in een lus. Als de zon weer schijnt, kan voor gewone stervelingen de tijd doorgaan, en worden gemarkeerd. Maar Oidipous is weggenomen. Zijn eigen uitvinding is voor iedereen bruikbaar behalve voor hem, want hij is op dit moment de lábirintische tijd ingegaan. Voor hem beginnen de eindeloze omwentelingen.

Innerlijk: de dood heeft Oidipous niet weggenomen, maar leven doet hij ook niet meer. Zijn lot is erger. Hij is blind. En hij weet wat er gebeurd is. Daarom is hij voorbestemd om meer te worden dan wat hij was, boven zich zelf uit te stijgen tot iemand die weet wat Oidipous deed en zei. Dat is de rol van Teiresias, de blinde ziener die Oidipous raadpleegde toen Thebe leed onder de pest en die hem in zijn gezicht zei wat hij misdaan had. Als Oidipous zichzelf naar goede gewoonte het leven had ontnomen, was hij onbruikbaar geweest voor deze rol. Maar in plaats daarvan sperde hij bij Mulisch zijn ogen wijd open en liet hij de zon zijn ogen verblinden. Uiterlijk, beeldelijk gezien, wordt hij daardoor iemand die de tijd niet meer meten kan, omdat hij zon noch schaduw kan zien. Innerlijk, wezenlijk, heeft hij als het ware door zijn blindheid zichzelf veroordeeld tot tijdeloosheid. Tot durende rondgang: als de blinde ziener Teiresias zal hij terug moeten gaan naar het hof van Thebe. Oidipous zal daar Teiresias weer vragen wie de moordenaar van Laios was. Teiresias zal Oidipous' vragen kunnen oplossen, niet door sterrewichelarij of door de vlucht van vogels, want hij is blind. Hij zal het weten omdat hij Oidipous is en Teiresias uitbeeldt. ‘Hij is meer dan hij uitbeeldt. Aan het begin van de bokkenzang weet hij al, wat hij aan het eind zal zeggen, en ook wat de anderen zullen zeggen. Hij is eigenlijk een soort ziener, Oidipous, een ziener uit het geheugen; maar een ziener die niet het hele stuk kent, maar alleen de scènes, waarin hij een rol speelt. Heeft gespeeld. Zal spelen’ (130).

Teiresias-Oidipous kent van het stuk alleen de delen waarin hij zelf vroeger heeft gespeeld, de misdaad dus. Maar nog niet de misdadiger. Toch droeg de drie maal geraadpleegde Pythia als motto: ‘Ken u zelf - in niets te veel.’ Daarom krijgt hij, voordat het drama zich weer opnieuw zal voltrekken, een opdracht mee: hij moet te weten komen hoe zijn eerste naam luidde die zijn moeder hem eigenlijk gaf. Oidipous (Zwelvoet) heeft de herder die hem vond hem maar genoemd, omdat zijn voeten doorregen waren met een koordje en daarom opgezwollen. En Teiresias heet hij nu, maar dat is slechts de naam van wie hij uitbeeldt. Weten wie hij is, ken u zelf, vormt het eerste deel van zijn opdracht. Het tweede deel: één is er die alles van begin af aan geweten heeft: zijn moeder. lokaste wist wie Laios vermoordde, wie zij trouwde, hoe de lus in de tijd in elkaar zat. Het deed haar niets, ze was van plan om daarmee door te leven. Toch

[p. 96]

werd zij dood gevonden, gewurgd. Als Oidipous-Teiresias zijn echte naam weet en de gang van zaken bij de dood van zijn moeder, zal hij weten wie hij is. Zo zal hij verlost worden en niet anders.

De dood zou barmhartiger zijn dan dit lot. Toeschouwer te zijn bij alle gruwelen door jezelf weer bedreven, ten tweeden male, ten derde male, is erger. Waar het steeds maar opnieuw begint bestaat er geen dood. En ontstaat er geen groter verlangen dan juist naar de dood.

Om dat uit te beelden geeft Mulisch - een van zijn knappe vondsten - Oidipous-Teiresias als geleideknaap in zijn blindheid, de dood zelf mee, in de gestalte van Chrysippos. ‘Daarmee is alles begonnen: met een daad van Laios. (...) Hij werd verliefd op de zoon van zijn gastheer: Chrysippos. Hij ontvoerde hem naar Thebe, en daar leefden zij als man en vrouw - tot hij besloot om met lokaste te trouwen en zo in Thebe aan de macht te komen. Met de gifbeker ruimde hij Chrysippos uit de weg, maar toen hij op de dag van zijn huwelijk met lokaste naar Delphi ging, zei het Orakel, dat hij degene was die vermoord zou worden door zijn zoon’ (47). Uit de moord op Chrysippos vloeien alle andere moorden voort. Chrysippos verpersoonlijkt in dit drama de dood zelf: hij is bij alle moorden aanwezig en bepaalt het stervensmoment: bij Laios door die vlak voor zijn dood in droom te verschijnen, bij de anderen door hun een zwart dodenmasker op te zetten. In Mulisch' partituur staat dan ook uitdrukkelijk: Chrysippos is naakt. (Het Holland Festival hield daar in zijn voorstelling niet de hand aan). Chrysippos neemt Teiresias bij de arm aan het begin van diens ommegang. De dood leidt degene d:e niet dood mag voor hij zichzelf helemaal kent. Dat is het einde van de 2e episode waarin Mulisch het liniaire gegeven van Sofokles in een draaiende beweging brengt. In de eerste episode gebeurde het, maar in de tweede vormt zich de spiraal, het eeuwigheidsaspekt. In de 2e episode heft Mulisch op bijzonder knappe wijze de gegevens van Sofokles en van alle anderen die Oidipous nadien hebben bewerkt, op tot het plan van de zich herhalende mythe.

‘Ken u zelf - in niets te veel.’ Het kennen moet gedoseerd groeien. Aan het begin van de 1e episode, komt Teiresias, door Chrysippos onverbiddelijk daarheen geleid, bij de 44-jarige Oidipous. Hij worstelt om aan zijn lot te ontkomen, om niet te hoeven zeggen wat hij weet. ‘Houdt het dan nooit op?’ (28). ‘Laat mij gaan. Er is geen Teiresias. Dit is te veel. (Stokt). Dat zei hij ook. (Stokt). Dit ook. - NEE! - (29). Hij gooit zijn vroegere ik de waarheid voor de voeten: ‘Jij, Oidipous, bent de pest van je stad, omdat je Laios vermoordde en in schande met je moeder leeft.’ Maar Oidipous is nog niet rijp voor de waarheid. Hij stuurt Teiresias weg die hij verwelkomd had (zonder te weten hóe juist) met ‘Welkom, Teiresias, wie de waarheid is ingeboren’ (27). ‘In niets te veel’, nog even wachten.

Er is nog ‘een stem van de waarheid’: de Pythia. De tweede scène van de 1e episode opent met de jonge Oidipous die is gaan vermoeden dat hij Polybos' zoon niet is. Hij vraagt de Pythia: ‘Wie ben ik?’ Teiresias is bij het antwoord: ‘Jij bent degene die bij zijn moeder zal slapen, bij haar een onduldbaar kind zal verwekken en zijn vaders moordenaar zal zijn.’ De eerste fase van zelfkennis voor beiden. Maar nog onbegrijpelijk. Alleen de twijfel wordt nu geboren en twijfel is de moeder van het kennen. Nu gaat de handeling op dubbel spoor spelen. (Mulisch' partituur is gedrukt in oblong, de bladspiegel is in drieën verdeeld, zoals de auteur wilde dat het toneel in drieën verdeeld zou zijn. Wat op de bladen op gelijke hoogte staat gedrukt, speelt zich op het toneel gelijktijdig af.) Op het middenplan doodt de jonge Oidipous Laios: Links nadert de 44-jarige Oidipous door lokaste te ondervragen steeds dichter bij de waarheid: ‘wiens zoon ik ook ben, - in ieder geval ben ik Laios' moordenaar.’ Drie scènes waren er nodig voor deze eerste fase van zelfkennis. Het gaat moeizaam.

Ook de volgende scène speelt op dubbel spoor. Op het middenplan staat de jonge Oldipous voor de Sphinx. Zij is het wezen bij uitstek dat hem aan de nodige zelfkennis kan helpen. Ze is Oidipous z'n eigen voorbestemming. ‘Haar vader was de tweekoppige hond Orthros. Zijn ene kop keek in het verleden, zijn andere in de toekomst.’ Is dit Oidipous-Teiresias zelf niet, uit het verleden wetend wat de toekomst brengen zal? ‘Hij sliep bij zijn eigen moeder en verwekte bij haar de Sphinx’ (60). Oidipous zal bij zijn eigen moeder Antigone verwekken. Mulisch laat de Sphinx dan ook spreken met de stem van Antigone. Op de achtergrond vraagt Teiresias, zich nu bewust van deze parallel: ‘Wie staat tegenover wie als wie tegenover de Sphinx staat (...) Wie verstaat zelfs wie's vraag niet?’ (74). De Sphinx weet wie Oidipous is, maar geeft haar waarheid in de vorm van een vraag: ‘welk wezen leeft er met twee voeten, met vier voeten en soms met drie voeten?’ Oidipous zal na zijn straf met een stok

[p. 97]

Oidipous, Oidipous door H. Mulisch, met v.l.n.r. Ank van der Moer, Siem Vroom, Guus Hermus (foto Jutka Rona, Amsterdam).

gaan lopen en had moeten zeggen ‘ik’. Maar in plaats daarvan zegt hij ‘de mens’, vergetend dat lang niet iedere mens met een stok gaat lopen. Hij raadt het dus maar ten dele.

En ook op het linkerplan komt hij tegelijk maar ten dele tot kennis omtrent zichzelf. Xanthias brengt het bericht dat Polybos is gestorven. Oidipous moet hem opvolgen. Maar die durft niet daarheen te gaan, bang dat het tweede deel van de orakelspreuk bewaarheid zal worden: slapen met zijn moeder. Xanthias haalt hem uit de droom: Polybos was niet zijn vader en de nog levende koningin daarom ook niet zijn moeder. Dus dit is de volgende fase van zelfkennis: ‘ik ben Laios' moordenaar en doordat ik Polybos' zoon niet ben, is het mogelijk dat ik die van Laios was’. Weer rijst de twijfel die de kennis mogelijk zal maken. De waarheid komt steeds nader, maar nog maar half, net zoals hij het raadsel van de Sphinx waarop hij zelf het antwoord was, maar half kon oplossen.

Iokaste alleen weet. En zij weet dat Teiresias weet. Als beeld van haar kennis houdt zij op beslissende momenten van het stuk vaak een spiegel vast. Want zij weet dat het wezen dat van haar schoot is uitgegaan, haar man vermoordde en weer tot haar inging. Zij kent de lus in de tijd. Zij kan zeggen: ‘Het is het verleden in de toekomst, zoals ik hier nu de ondergaande zon in het westen vóór mij zie in het oosten’ (49). Alleen kan ze niet verhinderen dat het lot zich voltrekt. De slaaf die op Laios' bevel haar zoon ooit neerlegde in de hete Kithairoonbergen, staat op het punt het hem opgelegde stilzwijgen te verbreken. Zij reikt hem, onder voorwendsel hem iets koels te drinken te geven, een gifbeker. De dood komt tussenbeide: Chrysippos neemt de beker af. De waarheid mag niet sterven voordat het woord is

[p. 98]

gesproken: ‘U bent het kind van Laios’. Nu kent Oidipous zich als de daadgeworden orakelspreuk. Hij kent zijn misdaad al. Hij kent alleen nog steeds zichzelf niet. Hij kent nog niet zijn oorspronkelijke naam, hij kent nog niet de eindbestemming van zijn moeder.

In de laatste scène staat Oidipous die Teiresias moet spelen, voor haar die daarop het antwoord geven kan, lokaste. Tragisch is het lot van Teiresias. Want hij heeft moeten meemaken hoe alles zich weer voltrok, maar het doel waarvoor hij op deze rondgang werd uitgestuurd, heeft hij nog niet bereikt. Alle voorgaande stukjes van de waarheid kende hij al, maar nog niet het geheel. Hij heeft de kromme nog niet helemaal voltooid. Hiervoor is hij moeten teruglopen tot de allereerste oorsprong, tot de moeder die alles wist. ‘Sphinx’, noemt hij haar. Zij vraagt hem: ‘Wie ben jij, Teiresias?’ (101). Hij antwoordt met de vraag van de Sphinx: ‘Ik (kurs. van mij) ben het wezen dat 's morgens op vier voeten liep, 's middags op twee en nu op drie.’ Een sirkel sluit zich. Antwoord en vraag zijn nu werkelijk ‘ik’. Maar wie is ik? Op dit moment noemt de Sphinx-moeder argeloos de naam die zij haar kind indertijd gaf: ‘Noëmoon - de denker’.

‘Sphinx’, roept Teiresias weer en net als toen doodt hij deze sphinx, die de waarheid wist maar haar slachtoffers in raadsels liet en in ellende. De dood geeft zijn toestemming. Chrisippos zet haar het zwarte masker op.

Teiresias-Oidipous kent zichzelf nu ten volle. ‘Noëmoon - Oidipous - Teiresias (...) Teiresias heeft liokaste vermoord en Teiresias was Teiresias niet, zoals het verleden niet het verleden was, en de toekomst niet de toekomst (...) Is het nu eindelijk genoeg? Kan ik nu eindelijk gaan?’ (104/3). Nu reikt Chrysippos hem barmhartig de gifbeker waardoor hij indertijd zelf is gestorven, de daad waarmee alles is begonnen. Begin en einde sluiten zich aaneen. Teiresias is verlost. Vandaar dat hij stervend zeggen kan: ‘Ik ben Ask'epios een haan schuldig. Vergeet niet, hem die te offeren, als dank voor mijn genezing’ (104). Chrysippos zet hem het zwarte masker op. Maar met Teiresias' staf, zijn derde voet uit het raadsel van de sphinx, loopt hij naar het linkerplan, waar op datzelfde moment de 44-jarige Oidipous zijn daad al kent, maar nog niet zijn eerste naam, Noëmoon. En nog niet zijn derde. Wel heeft hij de zon het licht al uit zijn ogen laten schroeien. En naast de blindheid van Teiresias neemt hij nu ook zijn staf over. Op zijn beurt klaar om de kringloop te beginnen. Want op het rechterplan huwt op dat ogenblik de jonge Oidipous zijn moeder, gaat tot haar in, en maakt zo, onwetend, een lus in de tijd.

Het houdt nooit op.

(Eindhoven, augustus 1972.)

Hanneke Paardekooper-van Buuren

H. Mulisch: Oidipous, Oidipous, De Bezige Bij, Amsterdam, 1972.