Ons Erfdeel. Jaargang 15

[p. 89]

kulturele kroniek

literatuur

[p. 90]

Vanden Vos Reynaerde.

Weer is de jacht open. Vorig jaar ontdekte een Brusselse antikwaar een perkamenten blad en bijna twintig papieren velletjes in de binding van een bijbeldeel. Zes blaadjes van 11 bij 17 cm bleken afkomstig uit een handschrift van het Reinaertverhaal uit de hoofse middeleeuwen, Reinaert-I. Oorspronkelijk moet dat handschrift iets groter geweest zijn maar het werd versneden (merkwaardig genoeg aan alle kanten) om in plaats van hout als vulling te dienen voor de leren band.

De zes papiertjes, aan twee zijden beschreven, bevatten ongeveer 10 procent van de Reinaerttekst. Deze kennen we in zijn geheel uit twee perkamenten handschriften waarin meerdere teksten verzameld zijn, het Comburgse dat rond 1390 geschreven werd (hs A) en het Dyckse handschrift (hs F) van ongeveer 1340. De nieuwe vondst is nu in bezit van de Koninklijke Biblioteek in Brussel. Uit het papier kan men geen datering afleiden. De konservator, de heer Deschamps, schat op grond van het schrifttype dat het afschrift tussen 1400 en 1425 moet zijn ontstaan. Hij meent ook uit de taal op te mogen maken dat het in Oost-Vlaanderen geschreven is. Men kan overigens even goed denken aan een Brabants kopiist die slordig en weinig geïnteresseerd (niet snel, want buiten de namen en de slot-n zijn abbreviaturen opvallend zeldzaam) een Vlaamse tekst als legger had. Vormen als soe en so wisselen elkaar telkens af. Driemaal moet hij doorstrepen om zichzelf te verbeteren. Slordig is de kopiist ongetwijfeld, of de kopiisten, want het lijkt me dat de vaste hand die onder meer het zesde fragment schreef niet zonder

Cuwaert vóór de koning.
Ets van Wilhelm von Kaulbach, naar een uitgave van Goethe's Reineke Fuchs.

meer dezelfde hoeft te zijn als die van de andere velletjes. Uit enkele regels, waarin de afschrijver al dan niet met sukses op eigen vindingrijkheid lijkt aangewezen, kan men opmaken dat zijn voorbeeld hem hier en daar korrupt voorkwam of wellicht onleesbaar was.

In zijn standaardeditie (Zwolle, 1952) heeft prof. Hellinga de Darmstadtse fragmenten (E) genummerd in overeenstemming met F. Ook het nieuwe hs dat waarschijnlijk H gaat heten, komt niet in taalvormen, maar in woordkeus en zinsbouw meer met F overeen dan met hs A. Dat is de reden waarom ik Hellinga's nummering volgens F gebruik in deze bespreking.

De twee kanten van het eerste blaadje (564-594, 595 is weggesneden, en 596-627) verhalen hoe de vos keytyf Bruun ‘die tale keerde’ en hem daarmee honingdol maakte. In 565

Ende die ic vor alle spise minne

varieert de scribent door niet als in de vorige regel gherechten te gebruiken. Wanneer hij in 572

Bruun laat zeggen
In doe, R., witte god

wijkt hij zowel van hs A, B als F af. Waarschijnlijk liet zijn voor-

[p. 91]

beeld hem in de steek en zocht hij op de overeenkomstige plaats in de Tibeert-episode (F1131) naar een oplossing, die hem een lastig rijm oplevert:

571 ...ghi houd (!) u spod

Maar hij kan het ook beter: 588 lamfreit een dorper wont hier bi is stilistisch en ritmisch een enorme verbetering van de versie van A en F. Of komt die winst op rekening van zijn legger?

Over 594
Doe was B blide en ghelove

mag men bij het ontbreken van de volgende regel geen oordeel vellen.

Fragment 2 loopt van F 814

Hi riep siet edele prochiane
Ghinder vliet vrouwe julocke

tot en met 875. Het geciteerde vliet komt in plaats van het dubieuze vloot uit de teksten op perkament. Vers 840 en volgende vallen hs F bij door te spreken over Bruuns rode baard.

Vort vloecte hi dat felle dier
den onghetrouwen R-naerde
diene met sinen roeden baerde
so diepe indie eeke dede crupen

Dat hoeft niet in tegenspraak te zijn met de naam en de pelskleur van de beer. Het gaat over het moment dat Bruun in zijn val kruipt, maar de refleksie vindt plaats als hij het bloederige resultaat aan zijn kop ervaren heeft.

Met het derde fragment verlaten we het honingavontuur: 940-1006 waarna 1009 volgt, vermoedelijk als de eerste regel van een omzetting zoals de afschrijver zich die wel meer veroorlooft. In dit stuk over Bruuns afgang en de opdracht aan de kater Tibeert ontbreken juist 956-960 waarin de komische evokatie van de achterwaartse gang van de bode ‘over sine hamen’ en ‘over sinen staert’. Twee geïnterpoleerde verzen die we nog niet uit andere bronnen kenden, kunnen, stoplap als ze lijken, dat niet goed maken. De tekst op de keerzijde van dit blaadje is grotendeels onleesbaar door vochtinwerking.

Deel vier (1455-1482 en 1485-1513) schildert de lekebiecht vanaf het tweede biechtpuntje tot en met de aanvang van het Ysengrimverhaal dat speelt op het Vlaamse landgoed dat aan de abdij van Vermendois behoorde. Op de overgang van de ene naar de andere zijde zijn regels weggesneden, zodat ‘elmare’ slechts één keer vermeld wordt.

Ook fragment vijf (1696-1730; 1733-1754) heeft twee verzen die we nog niet uit de volledige afschriften kenden:

so dicken sach R over rugghe
weder daer die hoenre ghinghe
hine conste hem selven niet bedwinghe
hine moest siere seden pleghen
syn (?) waen hevet mi bedreghen
hadde Grimbeert niet ghesiin vor oeghen
hine hadde siere naturen gheploghen
Grimbeert marcte al desen//
ende sprac onreine... (onleesbaar)
here quaet dat u die oghe so ommegaet

(1716-1723c)

(Voor 1719 vgl. A; 1720 vgl. F1722; daarna volgen de twee nieuwe verzen; 1723a vgl. F 1723, einde van deze zijde; de twee overgebleven regels staan niet in F, vgl. wel A.)

De passage is natuurlijk korrupt in zoverre dat het prachtige beeld dat de kop zonder vos nog wel in een kippetje had willen bijten, ontbreekt. 1720 is raadselachtig en 1722 varieert 1719 om het in het voorbeeld niet te ontcijferen maar wel te tellen aantal regels te halen. Maar helemaal heeft de schrijver zijn hoofd niet verloren. Hij heeft de motievenreeks rond het zien, de ogen en het blind maken (welpen, wolf, beer en kater en figuurlijk Nobel) deksels goed door gehad en hier gebruikt in wat we maar 1721 zullen noemen. In de veel te lange regel 1723c aksentueert hij met het trefwoord ‘quaet’ de rolverwisseling tussen biechtvader en penitent: (1724)

R antwoorde ghi doet quaet
dat ghi miin herte dus verseert
ende mine bedinghe distobeert
laet mi segghen ii pater nostre
der hoenre zielen van den cloestre

Fragment 6 is een deel van de openbare biecht waarin de vos schapen telt en de koning op Ermanrics schat bindt (globaal 2062-2123). Die schapen plaatst de H-kopiist als eerste terecht ‘int velt’ (2067). Vers 2090 dat in F rijmloos in de lucht hangt en waarvoor in A twee verzen staan, ontbreekt hier. Daar heeft het mes van de binder geen schuld aan. De voorzijde eindigt immers: (2089, 92, 91)

dat wi bejagheden was ghemeine
als ysengrim bejaghede 1 calf
ne mochtic miin deel niet hebben half

Zulke omzettingen hebben we al eerder opgemerkt. F 2080

Bi belsele onder enen boem luidt nu:

hi hellede mi onder eenen boem

Sommige deskundigen zien hierin een verschrijving voor ‘hi helsele mi’ (hij omhelsde me). Dat is onwaarschijnlijk. Dan zou een proto-H ‘bi belsele’ voor een korrupte plaats of voor een krachtterm aangezien hebben, en de H-schrijver bovendien nog een schrijffout gemaakt hebben. Ik zou willen kiezen voor ‘aanklampen’ (enen helden).

In de handschriftgeschiedenis moet H zonder twijfel nader aan F verwant zijn. Zo sluit het zich aan bij F in de behandeling van eigennamen: steeds Ysengrim

[p. 92]

Hs IV 774, fragment 6, reotozijde, bevattend Vanden vos Reynaerde, vs. 2079-2106, 2110 en 2109.

i.p.v. Ysengrin (A). Maar vooral geldt dat H meestal de varianten van F bevestigt.

De band van de bijbel uit 1522 bevatte verder nog religieuze en medische teksten op papier. En medische gegevens zijn uit de middeleeuwen maar sporadisch overgeleverd. Het schutblad van de bijbel was van perkament. Hierop staat een deel van een berijmd heiligenleven van Sint-Alexius, waarvan we alleen de prozaweergave kenden.

Omdat het boek, gedrukt bij Knoblauch in Straatsburg, twee van de zes delen van de bijbel bijeenbond, hoopt elke mediëvist de twee ontbrekende banden en eventuele andere eksemplaren nog ooit tegen te komen, ‘hadde hijs geval’. Niet vanwege de vrij onbekende, eigentijdse vertaling in het Latijn van het Oude Testament, maar omdat de boeken hoogstwaarschijnlijk door dezelfde Gentse binder in de 16e eeuw van een stempelband voorzien zijn. Wie weet verbergt die nieuwe sporen van de oude vos.

Behalve de antikwarische jacht naar voer voor filologen, is er een tweede jacht. Daar vormt het juiste verstaan van de tekst de slip. Een spoor overigens waarvan Reinaert zelf bekent dat hij geleerd heeft het met zijn staart uit te wissen.

Een bijdrage tot en een verslag van de laatste jacht levert prof. J. Bosch (V.U. Amsterdam) in zijn inaugurele rede: Reinaert-perspectief, Kok Kampen, 1972. De titel wijst op de optiekwisseling van de literair-historische naar de literair-teoretische benadering van Reinaert-I omstreeks 1960. De uitgave van Hellinga (1952) is ongetwijfeld het ferment waardoor niet meer de Reinaerdiana maar de Reinaert zelf voorwerp van onderzoek is geworden. Auteurskwestie en datering hebben, als irrelevant voor de literaire

[p. 93]

waarde, moeten wijken voor de interpretatie van het geheel. Daarin heeft de dichter zijn bedoeling verhuld, zoals zijn vos dat ook steeds in scone tale doet. Deze wending in de belangstelling van het diachronische naar het synchronische laat ons op nieuwe problemen stuiten zoals de vraag of de jongleur zijn publiek bespeelde op de markt of dat VdVR een verhaal is om te lezen dan wel een voorleestekst is voor een klein, selekt publiek.

Ter vergelijking plaatst Bosch de drie belangrijkste visies van het laatste decennium naast elkaar. Ze zijn vergelijkbaar op grond van hun synchronische of, zoals Bosch zegt, werkimmanente benadering. Hellinga en Lulofs zijn primair linguistisch geïnteresseerd zodat ze een enorme speelruimte overhouden voor magische en duivelse elementen, waarbij ze geen enkele beperking erkennen dan die de teorie van de 12e eeuw zelf geeft. Het begrip ‘moreel landschap’ van Arendt heeft een nieuwe struktuurlaag aangeboord. Heeroma (de andere reinaert) gaat uit van een intuïtieve benadering door de ideale lezer.

Om de verschillen in werkmetoden (want daarin is Bosch het meest geïnteresseerd) het sterkst tot uitdrukking te brengen, koos hij de Cuwaert-passages. We treffen er een aan in de voorbereiding van het proces met Pancer als taelsman, waarop Grimbeert van repliek dient. In de andere passage laat Reinaert de schichtige haas het bestaan van Kriekeput bevestigen en in het laatste fragment wordt de aankomende kapelaan overgehaald met de vos mee te gaan. Zijn laatste tocht, als we de terugweg van zijn schedel niet meerekenen.

Arendt brengt de moord niet met Kriekeput in verband. Hellinga doet het verband erg kort af, maar Heeroma gaat er op in. De toespeling van Cuwaert moet zo vals en gevaarlijk geweest zijn, dat ‘die eerste... die ons verriet’ Reinaerts wraak niet mocht ontgaan. Omdat wij die toespeling niet meer verstaan, wil Heeroma hem direkt op de situatie van de Reinaertdichter betrekken. Die rekent dan in de gedaante van zijn vossekreatie af met een roddelende mede-klerikus. Deze visie kan natuurlijk alleen stoelen op de mening dat de Cuwaertgedeeten eigen vinding van de dichter zijn. In de franse bron, li plaid, komt ook niets voor wat de dichter als voorbeeld kon dienen. Branche I is weliswaar in vele handschriften overgeleverd, maar Delbouille heeft aan getoond dat de Vlaamse dichter hs B of een direkt verwant hs gekend moet hebben. Ook Bosch meent dat Cuwaert de valse biecht van de vos betaalt met een valse biecht over Kriekeput. Toch haalt zijn rede de bodem onder de argumentatie van Heeroma rigoreus weg. Hij toont aan dat het franse A-hs drie Coart-passages heeft op overeenkomstige plaatsen en dat de tweede waarin Coart van verre stenen gooit, model geweest is voor de bedekte aanval die Reinaert later wreekt. Mogelijk moeten we de ‘walschen boecken’ uit de proloog als een bewust bedoeld meervoud opvatten. In ieder geval moet iedere vergelijking tussen branche I en VdVR voortaan met beide handschriften, A en B, rekening houden.

Niet alleen het eerste deel van de Reinaert heeft li plaid als bron. Bosch verheldert de verhouding als hij het verschil dat Heeroma al impliciet maakte, uitbouwt tot een onderscheid tussen parallelle ontlening en reïnterpreterende ontlening. Hij spreekt daarbij van ontlening in de 1e graad d.i. overeenstemming in handelingsmotieven en letterlijke overeenkomst, en ontlening in de 2e graad (geïsoleerde inspiratiemomenten, bouwstenen die anders worden aangewend).

De bewijsvoering dat er geen gegevens over Willems leven nodig zijn voor een sluitende interpretatie van de rol van Cuwaert vloeit voort uit de kombinatie van een historische benadering en een ergocentrische analyse die Bosch voorstaat. Naast de presentatie en kritische bespreking van de verschillende metoden, wijst Bosch nog op zaken als de hardnekkige, onjuiste datering van de Ecbasis captivi. Ondanks de milde toon lijkt het me dat Bosch zich vooral tegen Heeroma richt. Toch is er minder verschil in visie dan in uitkomsten. Daarom zal vooral Heeroma's onnodig prikkelende zelfpresentatie als kunstenaar (een standpunt dat men als hoogmoedig ervaart om het béter weten i.p.v. het ánders weten) er debet aan zijn dat Bosch zich afzet. In de kern geloven beiden dat een samenspel tussen inval en metode vruchtbaar werkt. Elke deduktieve stelling is welkom, zolang hij toetsbaar is. En heel wat van Heeroma's stellingen lijken me te kontroleren, wellicht ook die van de anti-klerikale tendens. Bosch zelf heeft het voorbeeld van de Cuwaertrol als bewijs voor een van die stellingen gefalsifieerd. Intussen blijft het feit dat iedereen een inval kan krijgen bij herscheppend lezen. Was dat een privilege van kunstenaars dan zou men hier de voorkeur moeten geven aan de schrijver Lampo boven de poeet Muus Jacobse.

Uiteindelijk botsen de interpretaties van Hellinga, Arendt en Heeroma minder dan de verschil-

[p. 94]

len in aanpak doen vermoeden. Ook de geografische onderzoekingen van Teirlinck, De Wilde en Gysseling hoeven de symboliek van het ‘moralische Landschaft’ niet uit te sluiten. Het is niet: of-of, maar: en-en. Elke metode ontgint een andere laag, een andere funktie van dat ene meesterwerk. Laat ik ook het Kriekeput-fragment als voorbeeld nemen. In zowel A als F spelt de dichter zijn spel met namen, zoals Hellinga dat voor andere plaatsen liet zien. Reinaert belooft het vorstenpaar een schat die Cuwaert hen kan bezorgen (vgl. ook Reinaerts Historie). Die schat koppelt de vos aan Kriekepit, waarmee hij de aard ervan tegelijk verhult en niet verheelt: een kerseplt (mnl. kriek = kers, of misschien pruim). Hard als een juweel maar waardelozer kan al niet. Tegelijk is de pit zonder vlees ook de afgekloven kop van Cuwaert, want Reinaert heeft zijn baraet al rond. Natuurlijk is Kriekepit ook het toponiem Kriekeput bij Hulsterloo, ver weg in een verlaten gebied. Het is gekozen om de mogelijkheden en de motieven, en heeft met de dichter niet meer van doen dan dat hij de naam kende.

Jan Franken, Berkel-Enschot