Ons Erfdeel. Jaargang 15

Er was eens over 1000 jaar een robotje.

Over Sybren Polet: De man die een hoofd groter was, sprookjes.

‘Leer nu de les der levende wezens!
Noem eerst de vier, de vrije volken:
Oudste van alle, de elfenkindren;
Dwerg de delver, donker zijn huizen;
Ent, uit de aarde geboren, oud als de bergen,
Mens, de sterveling, meester van paarden.’

(uit: Tolkien: In de ban van de ring, II.)

‘En zo trouwde het dichtertje met het dochtertje van de Reus en de volgende dag lag er een klein spartelend woord in de wieg, dat een piepklein reusje was en een dichtertje bovendien (...). En voortaan begonnen alle sprookjes en gedichten van het dichtertje met hetzelfde woord’ (29).

Er zijn hele dikke, vooral Duitse dus veel voetnoten bevattende boeken volgedacht met bespiegelingen over het Sprookje. Als je wilt weten wat een sprookje is, moet je die niet lezen. Je moet gewoon je oudste kind nemen, of als je geen kinderen hebt, er een van je buurvrouw lenen, en die vragen jou een sprookje te vertellen. Als je echt luistert, met heel de aandacht waarmee bv. dichters willen dat je hun poëzie leest, dan merk je met een schok dat zo'n sprookje veel echter waar is als jouw toevallige bestaan op de dag die laten we zeggen 22 april heet en waarop je 's ochtends nauwelijks de tram hebt gehaald, je werk hebt afgedraaid, je eten hebt gegeten en je tv hebt aangezet. Schaduwleven, toevalligheden vergeleken bij het geladen gebeuren van het sprookje dat het kind je daar vertelt: queesten naar de blonde prinses waarmee je toevallig niet getrouwd bent, zoeken naar het water van de eeuwige wijsheid die jij toevallig niet in pacht hebt, beslissingen van de domste van de drie broers die de wijste blijkt te zijn - het realiseren van onmogelijkheden. Intens luisteren naar een sprookje laat zien hoe je bestaantje van 22 april had kunnen zijn als je maar een beetje minder beperkt, hokjesdenkend, maatschappijbepaald had gedacht op alle dagen die voor deze 22e april kwamen. Als je nu de omgekeerde bloempot achter in je tuin omdraait zit er alleen dáárom geen kaboutertje onder, omdat je rond je zevende jaar bent gaan moeten geloven (van je vader die zei dat je daar nu te groot voor was), dat er geen kabouters onder bloempotten wonen. Was je niet zo gekonditioneerd geweest, dan had er daar nu een gezeten.

‘Er was eens over duizend jaar een robotje dat niets meer van zijn vader en zijn moeder wilde weten. Het kreeg te weinig elektriciteit te eten’ (84). Science Fiction is niet, zoals de meesten denken die over dit genre medelijdend hun schouders ophalen, stomme raketverhaaltjes over rare marsmannetjes. Je hebt natuurlijk wel dit soort Science Fiction, maar de echte liefhebber van het genre verstaat onder SF (zoals de liefhebber dat liefkozend noemt): dat soort verhalen waarin door een kleine verschuiving in de werkelijkheid een situatie ontstaat die de lezer duidelijk laat zien hoe toevallig zijn werkelijkheid is. Er bestaan SF-verhalen die op werkelijk schokkende wijze tonen hoe anders de geschiedenis geweest was als de Spaanse Armada indertijd niet was verslagen, of als Napoleons herovering vanuit Elba wel gelukt was. Er bestaan andere SF-verhalen over parallelwerelden (fascinerende gedachte): eens heeft u moeten kiezen tussen twee meisjes, u bent met Ria getrouwd maar op een parallelwereld met Mia die u naar een fantastische karrière gedramd heeft, terwijl op deze wereld zeven door Ria gebaarde kinderen u het leven zeer zwaar maken. Heel uw bestaan van deze 22e april blijkt weer toevallig te zijn. U had evengoed naast Ria als naast Mia kunnen staan, u had evengoed oranje haren en zeven vingers kunnen hebben, u had evengoed ammoniak voor ontbijt willen drinken en 's avonds dronken worden van een fles water. U had zelfs net zo goed niet kunnen bestaan omdat uw grootvader in Wereldoorlog i gesneuveld was zonder nakomelingen te hebben verwekt. Alles is relatief. Dàt hebben sprookjes en SF gemeen.

Daarom kunnen sprookjes ook (en Polet geeft daar het overtuigende bewijs van) in SF overlopen en andersom. Daarom houden nuchtere mensen (dat zijn mensen die met beide benen op

[p. 92]

de grond staan, dat zijn mensen die het ver brengen in dit leven) niet meer van sprookjes na hun 7e jaar en halen zij hun schouders op voor goede SF. Alleen de dichters onder ons, de twijfelaars, de mensen die er zich over blijven verwonderen dat twee maal twee vier is, dat tulpenstengels groen zijn en niet rood, kortom de mensen die hun leven verdromen en nooit Karrière zullen maken, - dat zijn de mensen waarvoor sprookjes en SF niet voor niets geschreven zijn. Dat zijn de mensen die bedroefd weten dat elke keus een afgesneden mogelijkheid is, zelfs de keus om niet meer te geloven in kabouters onder bloempotten en in robots tikkend tegen het keukenraam van de plastiekkoepel waarin ze over 1000 jaar werden geboren. Sprookjes en SF laten de ontvankelijke en daarom heel benijdenswaardige liefhebber zien hoe relatief de werkelijkheid is die haar omringt, die haar beïnvloedt, m.a.w. hoe relatief en dom zijzelf soms is. Je gaat er je wereld door zien zoals je dat nog nooit deed.

In een van de sprookjes van Sybren Polet was eens een robotje dat het eindelijk verdiende om een mens te worden: ‘Was dit de wereld waar hij zoveel jaren in geleefd had? Hij geloofde het niet. Hij stond op en liep naar de muur, streek erover met zijn vingers. De muur voelde plezierig korrelig aan. Hij liep over het zachte vloerkleed naar de ramen die van glas waren: harde gestolde lucht die de wind tegenhield en de warmte vasthield. (...) Daar stonden ze, alle bloemen die hij kende, alle bomen en struiken, maar hij zag ze alsof hij ze voor het eerst zag. Hij raakte ze voor het eerst aan: de roos die rood was omdat hij een roos was, de narcis die geel was omdat hij een narcis was en het afrikaantje dat oranje was omdat het een afrikaantje was. En de bomen hadden ieder een eigen schors, omdat een ruwe schors ook mooi is bij een boom’ (102/3).

En een ander sprookje vertelt over een jongetje, geen robotje met snoertjes maar een jongetje met adertjes, dat naar een vreemd land rolt: ‘Hij keek om zich heen. Hij bevond zich in een vreemd land en alles om hem heen was vreemd. Alleen in het gras naast de weg zat een gewoon



meisje en dat was eigenlijk nog het vreemdst’ (38).

Als de grenzen tussen mogelijk en onmogelijk vervallen, bestaat er ook geen verschil meer tussen wat je ogen zien en wat je fantasie ziet (wie bewijst wat waar is?) ‘Daar greep hij zich vast (...) net als een jockey die een renpaard berijdt (kursivering van mij). Tsa, zei hij tegen de agent, we moeten voortmaken, anders kom ik niet op tijd op school. (...) De agent reed nog sneller. Tsa, tsa. Met zijn rechterhand gaf hij het paard kleine klopjes op de schouder, zodat het begon te hinniken en te steigeren van plezier. - Braaf paard, zei Radijs, toen ze bij school aangekomen waren. Het was 1 minuut voor 9. Het paard tikte aan zijn pet en reed verder’ (32).

Er zijn sprookjes en sprookjes. Sprookjes met archetypen (bv. de vruchtbaarheidsriten - vermommingen) en heel individuele sprookjes zoals Andersen die schreef in De Sneeuwkoningin of over de erwtjes die groen waren en woonden in een peul die groen was, aan piepkleine stengeltjes die groen waren en die daarom dachten dat de hele wereld groen was. De SF-sprookjes van Polet zijn identiteitssprookjes. Op de achterflap staat ‘antiautoritaire sprookjes’; dat is gewoon een uitgevershandigheid. Anti-autoritair verkoopt geweldig goed nu, maar laat u niet verlakken want deze sprookjes waren al geschreven in 1958 en toen bestond dit woord nog niet. (Laat staan dat het al mensen aan het denken zette. En Polet zal het er als auteur roerend mee eens zijn dat in allen beginne eerst het woord was, en dat het maar weinigen gegeven is woorden ooit met begrippen te vullen.)

Identiteitssprookjes en identiteitsSFjes. En heel betekenisvol: het gaat niet om zomaar identiteit maar om IdentiteiT: er komen geen kaboutertjes in deze bundel voor, die zijn zo klein. Wel veel Reuzen. Er komen dichters in voor, maar bijna geen gewone mensen. Er komen heel veel Koningen in voor. En mannen. Er komen maar enkele

[p. 93]

vrouwen in voor en dat nog maar in onbenullige nevenfunkties. Alle wezentjes die je maar beter niet kunt worden, zelfs in je fantasie niet: ‘O, ach, o riepen ze, Radijs is een meisje geworden. Kijk eens, Kijk eens! En de moeders bukten zich en zeiden tegen hun zoontjes: - dat komt ervan als je in een grote trom gaat zitten! Onthoud maar goed: wie in een grote trom gaat zitten wordt een meisje. Waarop één van de jongetjes begon te huilen’ (40/1).

Zo zie je maar dat deze sprookjes helemaal niet anti-autoritair zijn, dat ze integendeel getuigen van een echte autoritaire mannenmentaliteit waar je van achterover slaat. Val er de auteur niet al te hard om: hij schreef ze tien jaar voor de vrouwenbeweging losbarstte. Bovendien heeft de achterflap het naast het antiautoritaire ook nog over ‘buitelende humor’. Zoiets maakt een resensent hoogst onzeker, vooral als zij haar vak au sérieux neemt. Want wat bedoelt een auteur dan? Misschien wilde hij in 1958 al wel een mannenmentaliteit aan de kaak stellen op speelse wijze. Dolle Minus avant la date. En dan verdient zo'n passage opgenomen te worden in het grote vrouwenrevolutieboek, vlak onder het SCUMmanifest. Je weet nooit.

De identiteitssprookjes van Sybren Polet vallen in twee groepen uiteen. Er zijn SF-sprookjes die over iemand vertellen die niet tevreden is met zijn identiteit, - en er zijn er die door hun identiteit in botsing komen met de boze buitenwereld.

Tot de eerste hoort bv. ‘Niemand houdt van een vlo’. Het begint met vier zinnen en dat is de hele wereld: ‘Niemand houdt van een vlo, behalve een andere vlo. De vlo zat op de rand van een hoed in de zon en voelde zich doodongelukkig. Hij hield van een onzelieveheersbeestje en het onzelieveheersbeestje hield niet van hém. Niemand hield van hem’ (72). Vier zinnen en een hele wereld: de moraal van het verhaal in de eerste, de tegenstelling buiten/binnenwereld in de tweede, het Konflikt in de derde en de algemeenmenselijke ervaring van de ongelukkige minnaar die zich door de hele wereld gehaat voelt al omme die wille van ene die hem niet lief vindt, in de vierde. (Zo'n alinea had Andersen ook kunnen schrijven.) Radeloos om zijn vlozijn probeert het kleine dier eraan te ontsnappen. Hij zuigt zich vol aan koningsbloed, smeert geel stuifmeel op zijn hoofd, neemt een grassprietje als scepter en klopt op hoop van genade aan bij het onzelieveheersbeestje. ‘De vlo richtte zich in zijn volle lengte op, het gouden stuifmeelkrōontje op zijn hoofd, het groene regeerstokje in zijn hand. Zijn borst zwol vol verwachting. Daar kwam het onzelieveheersbeestje naar buiten. Even keek ze heel vreemd op, keek nog eens en begon toen hard te lachen. - Nee, nee, gierde ze, het is niet waar’ (75, kursivering van mij).

Tot vreselijke dingen komen wezens die hun identiteit steeds maar verwerpen. Psycho- en sociologen hebben allang uitgemaakt dat de zelfaanvaarding van het individu een van de pijlers is waar een gezonde maatschappij op rust. Individuen die zich niet met hun wezen kunnen verzoenen, begaan misdaden en moorden. Nu leest u het ook eens in een sprookje, want zo ook deze vlo. Hij slaat het lieveheerbeestje neer. Hij nam het zelfs de dekschildjes af en deed ze op zijn eigen rug, ‘zo, nu was hij tenminste zelf een lieveheerbeestje’ (81). In deze autoritaire maatschappij had de vlo nu opgepakt moeten worden en onder psychiatrische behandeling gesteld. In SF-sprookjes gebeuren de mogelijkheden die in ons verworden denken onmogelijk zijn (geblokkeerd): er komt een meisjesvlo naast deze moordenaar met zijn dekschildjes zitten, ‘een meisjesvlo die hem vol medelijden aanzag. Ze was niet zo mooi als het lieveheersbeestje en ze had geen rode dekschilden met zwarte stippen, maar ze had karakter’ (81). Waarop de pseudovlo onmiddellijk zijn eigen identiteit herneemt en de dekschildjes afgooit. ‘En sindsdien worden op vele plaatsen in de stad twee prikken tegelijk uitgedeeld en verschijnen er twee bultjes naast elkaar. En zolang dat gebeurt, is het een teken dat ze nog van elkaar houden’ (82).

Een tweede specimen van deze soort is dat over De gierige schoenmaker die zo gierig was dat hij pas op zijn 50e jaar trouwde. Maar de straf volgt: hij kreeg kinderen die ‘allemaal als ze oud genoeg waren om te praten, “opa” tegen hem zeiden. Geen “papa”, maar “opa”; en zoiets stéékt’ (55). Maar wat de vlo niet lukt, is voor de schoenmaker wel weggelegd. Hij gaat herhaaldelijk op reis naar een tovenaar en bij elk bezoek aan die z'n huis in het donkerebomenbos wordt hij jonger. De kinderen beginnen ‘paps’ te zeggen. Zijn oorspronkelijk 20 jaar jongere vrouw zegt ‘Gerard’ in plaats van ‘vader’. Zijn hele identiteit verjongt, alleen gaat dat steeds moeilijker naarmate de jeugd meer in zicht komt. De tochten naar de tovenaar in het donkere bos worden steeds zwaarder. Maar het loont de moeite. De laatste keer dat hij na zo'n uitputtende tocht tuis-

[p. 94]

komt, is hij zelfs de zoon van zijn vrouw geworden: ‘En zijn moeder gaf hem een glas warme melk en dikbelegde boterhammen (...) En toen de tijd daarvoor aangebroken was, trouwde hij met een hupse vrouw, kreeg kinderen, die weer kinderen kregen, enzovoort’ (66/7).

En dat maakt mij als resensent zo droevig dat aan zo'n grote gierige schoenmaker wel gegund wordt wat voor zo'n lieve kleine vlo niet is weggelegd. Zie je wel, denk ik dan, niet alleen in deze maar ook in de SFsprookjeswereld komen de groten altijd waar ze wezen willen en de kleinen worden overal vertrapt in hun nederige verlangentjes.

Het titelverhaal De man die een hoofd groter was dan de koning is er een van de tweede soort. ‘Er was eens een man die groter was dan alle mensen, ja, hij was zelfs een hoofd groter dan de Koning. Hij kon er niets aan doen, maar het mocht niet. Niemand mag groter zijn dan de Koning’ (7). God/de toverfee/de robotmaker (nergens gaat het multiple-choiceprincipe zozeer op als in sprookjes; dit is een diepe gedachte)-zij-dank kon deze man zijn hoofd afzetten. Om in de maatschappij te passen doet hij dat ook. Hij is geen rebel. Maar zelfs onder de zachtmoedigsten onder de sprookjesfiguren wordt soms iets van verzet wakker. De man die een hoofd groter is, sluipt naar het kasteel en verwisselt zijn hoofd met dat van de koning. Het heeft het effekt van een hersentransplatatie waar al decennia lang over gespekuleerd wordt: stop je de hersenen van A in B, wordt A dan B in doen en denken? Nee, zegt de wijsheid van SF-sprookjes, nee, dan ontstaat er een gespleten persoonlijkheid die met elkaar in konflikt komt. Nu zijn konflikten binnen gewone individuen al desastreus voor de maatschappij, gelijk wij boven zagen, maar konflikten binnen een koning richt een maatschappij te gronde: ‘Binnen twee maanden was dan ook alles in het honderd gelopen. In de meeste scholen waren geen schriften meer om in te rekenen en geen inkt om mee te schrijven; de scholen moesten gesloten worden en de kinderen naar huis gestuurd. Verder werd het land om de haverklap aangevallen door een andere koning en toen het herfst werd bleken er veel te weinig suikerbieten te zijn’ (21).

Geen wonder dat de man zijn eigen hoofd weer opzoekt en -zet. Hij vlucht ermee de bossen in, ver van het land waar de koning woont en zijn onderdanen die er wel voor oppassen op te vallen door een te grote lengte.

Maatschappijkrities als je wordt van zo'n anti-autoritaire belofte op de achterflap, vind je dit als resensent toch maar zielig. Hij doet er niets aan. Hij vlucht Hij Hervormt niet. En het kwade, het intolerante wordt niet eens gestraft. Het goede niet eens beloond: ‘Overdag kan hij zijn hoofd niet opzetten, want dan is hij te lang, alleen 's avonds kan hij het opzetten, als het donker is en niemand hem ziet’ (27). Is dat nu anti-autoritair? Het is je neerleggen bij het Gezag in zijn puurste vorm, het is bijna fascisties.

Men kan deze intolerante en erg autoritaire resensent dan tegenwerpen dat de sprookjesverteller binnen deze bundel toch wel een beetje naar het anti-autoritaire evolueert. Kijk maar naar het laatste verhaal Over het opvoeden van kleine pantoffeltjes. Iedereen weet toch dat kleine pantoffeltjes tot de meest gediskrimineerde wezens op deze aardbodem horen. ‘Pantoffeltjes horen klaar te staan als de eigenaar met koude voeten thuiskomt; doen ze dit niet, dan worden ze voor straf onder de divan gezet, in het donker, of in de kast, waar het nog donkerder is. Dan komt de boze stofzuiger en die eet ze op. Kleine pantoffeltjes horen goed uit te kijken dat ze op de juiste plaats staan, de een links, de ander rechts, en niet omgekeerd. Doen ze dit niet, dan gebeuren er ongelukken en velerlei rampen’ (105).

En dan komen er bij deze sprookjesverteller twee onnette pantoffeltjes die op zijn schouders klimmen en op zijn oren springen en niet met twee woorden spreken. En zo anti-autoritair is deze sprookjesverteller dat dat van hem mag. Dat hij niet ingrijpt. Dat hij ze niet hun plaats wijst (naast de kachel). Is dat nu geen geweldige evolutie: van ontwijkend, niet getolereerd onaangepast gedrag in het eerste verhaal - naar het tolereren van allerlei onopgevoeds in het laatste? Het laatste gaat dan wel over hele kleine pantoffeltjes en daar heeft anti-autoritair tegen zijn niet zoveel konsekwenties voor de maatschappij; en bij het eerste gaat een heel biezondere mens verloren onder de mangel van de Macht. Maar ik geef toe: groei zit er in.

Ik had dan ook niet anders verwacht van een van de weinige witte raven onder de auteurs die een anti-autoritaire vereenvaudigde spelling voorstaan, opdat er op de scholen wat meer tijt zou overblijven voor het lezen van SF-sprookjes.

Eindhoven, Amstelveen, lente '72.

Hanneke Paardekooper-van Buuren