Ons Erfdeel. Jaargang 15

[p. 29]

japan en het nederlandse boek

yoshiyasu kumakura

Geboren op 29 september 1913 te Tandjung Pinang (Indonesië). Was leerling aan een Nederlandse school in Indonesië; volgde later onderwijs in Tokio. Autodidakt. Was ondermeer werkzaam bij Nihon Nyusaukin Co en de Japanse Radio-omroep. Tans vertaler en lid van de Japanse Vereniging van Jeugdschrijvers.

Publiceerde: Nederlandse literatuur en Japan, Over Nederlandse kinderliteratuur, Indonesische literatuur, Over Indonesische kinderliteratuur, Indonesische volksverhalen, en de acht vertalingen in het artikel vermeld.

Adres: Edogawadai Higashi 4-38,
Nagareyama-shi, Chiba-ken, Japan.

Een Japans meisje, dat luistert naar de naam Reiko Furugen, won in februari 1971 de ‘Prijs van de Eerste Minister’, een van de hoogste onderscheidingen die de jeugd in Japan te beurt kan vallen. Ze verwierf de prijs voor haar inzending ter gelegenheid van een nationale wedstrijd voor de jeugd die elk jaar georganiseerd wordt door de Vereniging van Japanse Biblioteken, in samenwerking met een toonaangevende nationale krant, de Mainichi Shimbun. De jeugdige deelnemers aan de wedstrijd dienen een boek te bespreken dat hen speciaal getroffen heeft en hun boekbespreking mag zowel over een Japans als over een buitenlands literair werk handelen. De inhoud van het bekroonde opstel van Reiko Furugen kwam in grote trekken hierop neer:

‘Bij toeval las ik het boek Ze verdrinken ons dorp. Dit boek verhaalt over een bergdorpje in Frankrijk, dat op het punt staat in de golven te verdwijnen, omdat er in het meer een afdamming gebouwd wordt voor een elektriciteitscentrale. De reaktie van Pepe, de bejaarde held van het verhaal, die zeer gehecht is aan zijn geboortegrond en zijn dorp van overstroming zou willen vrijwaren, heeft mij aangegrepen.

Mijn vader vertelde mij een gelijkaardig verhaal over Okinawa, dat de Amerikanen bestuurden nadat het door het Amerikaanse leger bezet werd tijdens de oorlog in de Stille Oceaan.

Voor mij gelijken de gevoelens van Pepe heel erg op die van de mensen van Okinawa, want het enige waar ze allebei aan dachten was de redding van hun lapje grond.

Tenslotte ken ik ook nog het verhaal van een dam in Japan. Nadat ik De dam van Kurobe gelezen had, was ik diep onder de indruk van de machtige realisaties van

[p. 30]

de moderne beschaving, zoals onder meer de ontwikkeling van de techniek die gebruikt werd bij de konstruktie van de dam van Kurobe. Maar na het verhaal over de liefde van Pepe voor zijn grond voelde ik een heel andere ontroering dan die welke

Omslag van de Japanse editie van Rutgers van der Loeff's Het wilde land, ledersland.

De dam van Kurobe bij mij had opgewekt. En ik wist nu dat er voor de mens gevaren schuilen in de vooruitgang van de beschaving.’

Dit eenvoudig opstel van het meisje Reiko Furugen handelde dus over Ze verdrinken ons dorp van de Nederlandse schrijfster An Rutgers van der Loeff. De Japanse uitgave van dat boek verscheen in 1967; ik had de vertaling op me genomen.

Ze verdrinken ons dorp is bij de jonge lezers in Japan uiterst populair geworden en het kende verschillende herdrukken. Later vertaalde ik van haar nog twee andere boeken, Het wilde land, ledersland (1968) en Vals spoor in Waterland (1972). Het eerstgenoemde werk trok de aandacht van de Japanse jongeren wegens de aanklacht tegen de rassendiskriminatie die erin vervat ligt. Het tweede boek wekte eveneens interesse in Japan daar het handelde over problemen van milieuvervuiling.

Van Anne Frank naar literatuur voor de jeugd.

Ik heb de lezer daarmee meteen gewezen op de belangstelling die er vandaag de dag in Japan bestaat voor Nederlandse jeugdboeken. Misschien is het interessant even uit te weiden over de manier waarop die belangstelling ontstond en groeide, te meer daar alles schijnt begonnen te zijn met Het Achterhuis van Anne Frank. De Japanse vertaling van dit wereldberoemd dagboek werd gepubliceerd in 1952. Het schrijnend verhaal van dit Joodse meisje maakte hier diepe indruk en het werd telkens opnieuw in toneelvorm voor het voetlicht gebracht door de Japanse Beweging voor Nieuwe Dramatiek.

Ik vatte een diepgaande belangstelling op voor Anne Franks werk en begon uit te kijken naar Nederlandse boeken van dezelfde aard. Het resultaat was mijn vertaling van Tjeerd Adema's De tanden op elkaar in 1966. Ook dit boek, dat beschrijft wat de Nazi's in Nederland uitge-

[p. 31]

richt hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog, werd goed ontvangen. Daarnaast vertaalde ik Sterrekinderen van Clara Asscher-Pinkhof; deze vertaling verscheen in 1970. Sommige Japanse dagbladen waren vol lof over het werk. Het boek trok de

Omslag van de Japanse editie van Annie M.G. Schmidt's Heksen en zo...

aandacht door zijn breder aktieveld dan dat van Het achterhuis. In dit laatste werk viel de klemtoon vooral op de precaire levenswijze van een kleine groep van acht ondergedoken Joden. Het verhaal van de Sterrekinderen daarentegen behandelt in breder perspektief het wedervaren van de Joodse kinderen die naar Polen werden gevoerd, nadat ze het ruwe leven in de Nazi-koncentratiekampen ondergaan hadden. De Japanners bewonderden het werk omdat het een soort episch gedicht is, waarin geen spoor van haat of verwensing te bekennen valt.

Door die vertalingen was ik langzamerhand in nauwer kontakt gekomen met de wereld van het Nederlandse boek en leerde ik een heel ander, zeer specifiek aspekt ervan kennen: het kinderboek. Ik zette mij aan het werk en vertaalde het humoristische Heksen en zo... van Annie M.G. Schmidt, dat sedert 1967 verschillende herdrukken haalde. Deze sprookjes werden door de Japanse kinderen zeer gewaardeerd om hun grote verbeeldingskracht en geestigheid. Een van die verhaaltjes, De prinsesgeworden kikker, werd in Japan zelfs door de televisie uitgezonden.

Mijn twee andere vertalingen, Op zoek naar een oom van Jan Blokker en Het strandfeest van Cornelis Wilkeshuis werden gepubliceerd in 1969. Op zoek naar een oom won in Nederland de prijs voor het beste jeugdboek in 1961. In dit boek handelen en spreken het gras, de takken, muzieknoten, spiegels en andere voorwerpen alsof ze levende wezens waren. Bovendien wordt de auteur door de Japanse lezer bewonderd om zijn scherp oog bij het observeren van de menselijke samenleving, zoals die in het boek via de voorwerpen beschreven wordt. Het strandfeest trok dan weer de aandacht omdat het werk, hoewel humoristisch van toon, aantoont hoe nutteloos gewapende machten zijn en hoe waardevol de wereldvrede.

De hierboven aangehaalde werken (met

[p. 32]

uitzondering van Het achterhuis) zijn jeugdliteratuur, en werden in de laatste jaren rechtstreeks uit het Nederlands in het Japans vertaald. Behalve de acht vertalingen van mijn hand zijn er nog drie andere verschenen, namelijk: Wiplala van A.M.G. Schmidt, vertaald door M. Maeda; Lawines razen van Rutgers van der Loeff,

Omslag van de Japanse editie van Jan Blokkers Op zoek naar een oom.

vertaald door S. Asakura, en Vlucht uit de Poolnacht van dezelfde schrijfster, vertaald door T. Kawahara.

Waarom werden zoveel Nederlandse jeugdboeken vertaald in het Japans? Ik vermoed dat hiervoor twee oorzaken zijn. De eerste is dat er onvoldoende jeugdboeken van langere adem waren in het Japans zelf, hoewel men er werkelijk behoefte aan had. Zodoende stegen de kansen voor vertalingen van vreemde jeugdboeken. De andere oorzaak is dat de Japanse uitgevers van jeugdboeken in het begin te veel de nadruk hadden gelegd op vanouds bekende verhalen uit vreemde literaturen, en daarom later meer geïnteresseerd waren in totaal nieuwe onderwerpen. Bepaalde Japanse uitgeverijen vatten het plan op enkele Nederlandse jeugdboeken te publiceren en vertrouwden de vertaling ervan aan mij toe. Ik had op dat ogenblik al sedert geruime tijd een levendige belangstelling voor de Nederlandse jeugdliteratuur en was daardoor in staat er het werkelijk nieuwe in te ontdekken.

Na de Tweede Wereldoorlog werden in Europa een aantal boeken over het verzet gepubliceerd, niet enkel voor volwassenen, maar ook voor kinderen. Dit was een verschijnsel dat in Japan niet voorkwam, maar dat mij de moeite waard leek. Ik heb voor mijn vertalingen in die richting gezocht, en het ziet er naar uit dat mijn poging niet helemaal zonder sukses is gebleven.

Fiktie en realiteit.

Hoe staat het nu met de introduktie in Japan van de Nederlandse literatuur voor volwassenen? Hoe graag ik ook het tegenovergestelde zou meedelen, ik kan alleen konstateren dat de ‘schone letteren’ zo goed als onbekend zijn in Japan. Maar wanneer we niet blijven stilstaan bij de literatuur stricto sensu en een blik werpen op ruimere gebieden van het geestesleven, geschiedenis, dokumentairen en dergelijke meer, komen we tot de vaststelling dat méér werken over die onderwerpen

[p. 33]

uit het Nederlands (of Latijn!) in het Japans werden vertaald dan uit welke andere Europese taal ook. Een paar voorbeelden: Laus stultitiae van de humanist uit de 16e eeuw, Desiderius Erasmus, het meesterwerk Ethica van de 17e-eeuwse filosoof Spinoza, zijn Tractatus Politicus,

Omslag van de Japanse editie van Cornelis Wilkeshuis' Het strandfeest.

de brieven van Vincent van Gogh, en meerdere werken van Huizinga, waaronder Herfsttij der Middeleeuwen. Maar er zijn zeer weinig vertalingen van moderne Nederlandse literatuur aan te wijzen. Hier vallen te vermelden: Max Havelaar van Multatuli en Op hoop van zegen van Herman Heyermans, evenals een recente vertaling van Een dagje naar het strand van Heere Heeresma.

Ondanks die nogal karige oogst geloof ik dat er op dit gebied mogelijkheden zullen ontstaan. Ik reken daarbij op het feit dat de laatste tijd zoveel Nederlandse jeugdboeken vertaald werden en, wat niet zonder betekenis is, dat die boeken direkt uit het Nederlands in het Japans omgezet werden. Het kan bijna niet anders of de Japanse jeugd van vandaag moet in stijgende mate interesse gaan vertonen voor de Nederlandse literatuur in haar geheel. Persoonlijk ben ik niet alleen in de jeugdliteratuur geïnteresseerd, maar evenzeer in de literaire werken voor volwassenen. Daarom vraag ik niet beter dan de kans te krijgen voor de Nederlandse literatuur in Japan dezelfde belangstelling te wekken die het Nederlandse jeugd- en kinderboek er nu al geniet.

Het Nederlands en de Japanse vertaler.

Het zal wel niet nodig zijn speciaal de nadruk te leggen op de moeilijkheden waarmee iedere vertaler te kampen heeft om in de eigen taal het effekt te bereiken van de originele tekst. De lezer zal wel willen aannemen dat zulks voor de Japanse vertaler uit het Nederlands niet anders ligt. Integendeel.

Om te beginnen zijn er de problemen rond de uitspraak van de Nederlandse persoons- en plaatsnamen. Het is onmogelijk de Nederlandse uitspraak van ‘uu’, ‘ui’, ‘eu’, ‘g’, ‘r’ nauwkeurig om te zetten in Japanse klanktekens. Ik heb dus geen andere keuze dan die Nederlandse klanken te schrijven met Japanse letters die de eerstgenoemde zo dicht mogelijk

[p. 34]

benaderen. Neem bijvoorbeeld de Nederlands uu-klank. Die wordt ‘joe’ in het Japans, en het Nederlandse ‘ui’ wordt ‘oi’. Het is de Japanner praktisch niet mogelijk de Nederlandse ‘eu’ en ‘g’ korrekt uit te spreken. De ‘r’ houdt bij de Japanner het midden tussen ‘r’ en ‘l’, waartussen in het Nederlands een opvallend verschil bestaat.

Naast die uitspraakmoeilijkheden zit de Japanse vertaler met de kwestie van het alfabet. In Japan wordt het fonetisch alfabet, genaamd ‘katakana’, gebruikt om vreemde persoons- en plaatsnamen te schrijven. Naast de ‘katakana’ bestaat er nog een ander fonetisch alfabet, in Japan bekend als ‘hiragana’. Tenslotte zijn er nog Chinese lettertekens, de ‘kandji’, een soort hiërogliefen die in vroeger tijden uit China werden ingevoerd. Dit zijn dus de drie soorten lettertekens die in Japan gebruikt worden. De kandjiletters hebben in de letterkunde altijd een zeer belangrijke rol gespeeld. Een Japanse zin is een mengsel van ‘hiragana’ en overwegend ‘kandji’. De eigen funktie van elke soort lettertekens in de Japanse zin maakt de vertaler bij zijn arbeid het leven zuur.

Een andere niet te negeren moeilijkheid schuilt in de woordkeuze. Er zijn heel wat verschillen tussen de taal gebruikt voor het Japanse kinderboek en de taal in de geschriften voor volwassenen. Het zou mij te ver leiden als ik de reden daarvan volledig zou willen verklaren. Laat mij volstaan met de vaststelling dat de reden te vinden is in de specifieke eigenschappen van de ‘kandji’. In Japanse boeken voor volwassenen worden veel kandji-woorden gebruikt, maar in kinderboeken dienen ze zoveel mogelijk vermeden te worden en vervangen door woorden van Japanse oorsprong. Een Japanse jeugdschrijver moet zich dus bij het schrijven of vertalen van een boek inspannen om die woorden te kiezen die het meest geschikt zijn voor kinderen.

Misschien zal de lezer opperen dat dit geldt voor elke taal. Dit is waar. Alleen neemt het verschil in woordkeuze in het Japans uitzonderlijke afmetingen aan. Het is zelfs zo, dat mannen in de omgangstaal voor hetzelfde begrip andere woorden gebruiken dan vrouwen. Eén enkel voorbeeld zal duidelijker zijn dan een lange uitleg. In Ze verdrinken ons dorp zegt het meisje Leontine ergens: ‘Ik heb de biljetten gelezen’. Daar de spreker een meisje is, wordt dit in het Japans: ‘Watasi wa bira o jondawa’. Veronderstel even dat er een jongen aan het woord zou geweest zijn, dan zou er moeten staan: ‘Boku wa bira o jonda’.

Na de Tweede Wereldoorlog werd in Japan een nieuwe grondwet van kracht en de Japanse vrouw kreeg dezelfde rechten als de Japanse man. Niettemin bleef het onderscheid in geslacht in de woordkeuze ongewijzigd. Natuurlijk zijn er Japanse vrouwen die spreken als mannen, maar de meesten gebruiken ‘vrouwelijke’ woorden uit louter gewoonte.

Dat ‘boku’ van het jongentje, tegenover het ‘watasi’ van het meisje, vergt nog verdere uitleg. Een Japanner kiest zijn persoonlijke voornaamwoorden volgens uitgewerkte regels, afhankelijk van de sociale status van zijn gesprekspartner. ‘Ik’ kan op heel wat verschillende manieren uitgedrukt worden, en zo is ‘watasi’ een veel voorkomende, beleefde vorm, gebruikt door mannen en vrouwen. ‘Boku’ wordt alleen door mannen gebruikt, als ze spreken met personen van gelijke of la-

[p. 35]

gere stand. Is de gesprekspartner een intimus en de toon van het gesprek luchtig, dan zal de man die spreekt voor ‘ik’ niet ‘boku’ gebruiken, maar ‘ore’. Enz.

Ik hoop dat dit voorbeeld de lezer enigermate het opvallend verschil duidelijk gemaakt heeft tussen het Oeral-Altaïsch Japans en het Indogermaanse Nederlands. Overigens bestaat er in Japan ook nog een vertaaltraditie die de zaken niet vereenvoudigt en bepaald niet over het hoofd gezien kan worden. Het is slechts een goede eeuw geleden dat Japan de Europese kultuur op grote schaal in ging voeren. Het Japanse volk beschouwde de inhoud van de Europese boeken als de wijsheid van zijn leermeesters en maakte van die lessen zo letterlijk mogelijke vertalingen. Zelfs nu nog heeft men in Japan een hekel aan vrije vertalingen, al zijn wat men noemt vrije bewerkingen gemeengoed geworden bij literaire vertalingen van het Duits naar het Engels of van het Engels naar het Frans. Bij mijn eigen vertaalwerk moet ik mij tegen wil en dank strikt houden aan letterlijk vertalen, zelfs als het om jeugdliteratuur gaat.

•

Ondanks al die moeilijkheden wil ik dit artikel niet besluiten zonder de hoop uit te drukken dat het mij mogelijk zal zijn mijn kontakten met de Nederlandse literatuur voortdurend inniger en steviger te maken, om op die manier permanent over de informatie te beschikken die mijn belangstelling heeft.