Ons Erfdeel. Jaargang 15

Veertig jaar Vereniging voor Muziekgeschiedenis te Antwerpen.

Te Bazel in Zwitserland resideert de ‘Internationale Geselschaft für Musikwissenschaft’, in 1927 gesticht met het doel de internationale samenwerking onder de musikologen uit alle landen te koördineren en te bevorderen. Buiten het organizeren van muziekwetenschappelijke kongressen publiceert de IGMS het driemaandelijks tijdschrift Acta Musicologica. Sedert jaren reeds wordt in de vergadering van die vereniging een zetel bezet door een Vlaamse vertegenwoordiging. Om als volwaardig lid in de IGMS opgenomen te worden, moet de aangesloten vereniging in eigen land over een aktieve werkgroep beschikken met een voldoende aantal leden. De vereniging voor muziekgeschiedenis te Antwerpen beantwoordt volkomen aan die eisen en wordt in de IGMS thans vertegenwoordigd door dr. René Bernard Lenaerts, hoogleraar aan de Katolieke Universiteit te Leuven.

Niettegenstaande de Vereniging voor muziekgeschiedenis te Antwerpen kan terugblikken op een uitgestrekt werkterrein van niet minder dan veertig jaar en op een belangrijke muziekwetenschappelijke arbeid, zijn haar

[p. 127]

geschiedenis en haar prestaties tot het grote publiek vermoedelijk nog weinig doorgedrongen.

Jean Auguste Stellfeld (1881-1952), ondervoorzitter van de Rechtbank van Eerste Aanleg te Antwerpen, nam het initiatief een vereniging voor muziekgeschiedenis in het leven te roepen. Hij was niet alleen een vooraanstaand jurist, maar organizeerde

De Engelse uitgever publiceerde dit werk - onvrijwillig of niet - onder de naam van ‘Mr. Baptist Lully’ in plaats van ‘Jean Luly of Gant’ of ‘Jean-Baptiste Loeillet de Gant’, zoals de toondichter zichzelf noemde.

in zijn eigen huis ook koncerten van oude muziek en wijdde zijn vrije tijd aan de muziekwetenschap. Zijn monografie Andries Pevernage, zijn leven, zijn werken, werd door de Koninklijke Vlaamse Akademie voor Taal en Letterkunde bekroond, en in 1943 gepubliceerd. Verder schreef hij nog Bronnen tot de Geschiedenis der Antwerpse clavecimbelen orgelbouwers in de 16e en 17e eeuwen (1942) en Bibliographie des éditions musicales plantiniennes (1949).

Het te lang uitblijven van een ministeriële beslissing was er helaas de oorzaak van dat zijn vermaarde en uiterst waardevolle Bibliotheca Stellfeldiana en instrumentenverzameling twee jaar na zijn overlijden niet in het Koninklijk Vlaams Muziekkonservatorium van Antwerpen terechtkwam, maar verkocht werd aan de universiteit van Michigan in de U.S.A.

Op 17 januari 1930 nodigde hij in zijn rijke patriciërswoning in de Sint-Jozefsstraat enkele prominenten uit om er van gedachten te wisselen ‘over het nut eener Vlaamsche vereeniging, welke ten doel zoude hebben het bevorderen der muziekgeschiedkundige studiën en het uitgeven van oude nationale muziekwerken’, zo lezen we in het verslagboek van de vereniging. Enkele maanden later vergaderden J.A. Stellfeld, J. Watelet, P. Verheyden, A.M. Pols en J. Boelaerts opnieuw en kozen een naam voor de op te richten vereniging. Het werd ‘Vereniging voor muziekgeschiedenis te Antwerpen’; men oordeelde dat het woord ‘Vlaamsch’ beter achterwege gelaten kon worden ‘ten einde gemakkelijker in het buitenland binnen te dringen, en niet den schijn te hebben aan particularisme te doen’ (verslag van de vergadering van 4 mei 1930). De definitieve stichting vond plaats op 19 april 1931 en de statuten van de vereniging zonder winstoogmerken verschenen in het Staatsblad van 22 augustus 1931. De vereniging werd toen beheerd door J.A. Stellfeld, voorzitter, J. Boelaerts, sekretarispenningmeester, J. Watelet, toonkundig advizeur, A.M. Pols, kommissaris, L. Van Riel, lid.

In de daaropvolgende jaren breidde de vereniging zich langzaam uit. Vooraanstaande musikologen en prominente musici zoals A. Corbet, W. Weyler, R.B. Lenaerts, P. Nuten, I. Bogaert, J. Van Etsen namen in die eerste periode aktief deel aan de werking en de uitbouw van de vereniging.

In 1954 werd dr. Floris Van der Mueren, na een tweejarige ad-interimperiode, tot voorzitter aangesteld. Tot dan toe had de vereniging overwegend in een soort cenakel gewerkt. Binnenskamers hield ze zich vooral bezig met bestuursaangelegenheden en statutaire problemen. Daarnaast koncentreerde ze zich op het verwezenlijken van haar hoofdopgave: de wetenschappelijke publikatie van oude muziek uit het nationaal patrimonium in de reeks Monumenta Musicae

[p. 128]

Belgicae en de uitgave van een jaarboek.

Onder leiding van dr. Floris Van der Mueren begint een tweede faze in de geschiedenis van de vereniging. Hij stelt alles in het werk om aan de vereniging een grotere bekendheid en een ruimere uitstralingskracht te geven, zonder daarbij echter het hoofddoel uit het oog te verliezen. Op zijn voorstel worden jaarlijks vier vergaderingen belegd. Via pers en radio wordt er aan de aktiviteiten meer ruchtbaarheid gegeven, en via een nieuw uit te geven jaarboek zal men een hechter ‘contact met het publiek onderhouden, dat in de ruimste mate interesseren voor ons muzikaal verleden en het eveneens een getrouw beeld geven van het huidige muzikale leven in ons land’ (verslag van de vergadering van 6 mei 1955). Het is tevens opvallend dat de vereniging vanaf dat ogenblik ook meer en meer kontakt wil krijgen met het eigentijdse muziekleven, en niet langer uitsluitend wil terugblikken op het verre verleden. Dit verlangen komt steeds opnieuw tot uiting in de vele vergaderingen die de publikatie van het vooropgestelde nieuwe jaarboek (1959) voorafgaan. ‘Men weet in het buitenland te weinig wat wij doen, evenmin wat in onze muziekscholen en conservatoria wordt gedaan. Onze jubilerende componisten moeten er een plaats vinden voor een substantiële biografie en een overzicht van hun prestaties. Aldus verzamelt men degelijk materiaal voor onze muziekgeschiedenis’ (verslag van de vergadering van 28 oktober 1955). Ook het initiatief dat dr. J.L. Broeckx toen naar voren bracht om een werkkomitee te belasten met de stijlstudie van de Vlaamse muziek van 1850 tot 1940 ligt volkomen in die nieuwe lijn. Ten slotte werden vanaf toen regelmatig op elke plenaire vergadering een of twee referaten gehouden over een muziekwetenschappelijk, muziekhistorisch of muziekestetisch onderwerp.

Na het overlijden van dr. Floris Van der Mueren wordt dr. René Bernard Lenaerts op 30 januari 1967 tot voorzitter verkozen. Hij zet de traditie voort van zijn voorganger en zoekt naar een efficiëntere en ruimere werking van de vereniging. Door de uitgave van een kontaktblad met verslagen van vergaderingen, nieuws over het leven van de vereniging, informatie omtrent universiteitsteses en de synopsis van de lezingen op de plenaire vergaderingen kan een direkter kontakt onder het steeds toenemend aantal leden tot stand komen. De reeks Monumenta Musicae Belgicae, het pronkstuk van de vereniging, wordt voortgezet en een nieuw jaarboek wordt in het vooruitzicht gesteld. Door het bestuur van de vereniging werd onlangs de wenselijkheid en de mogelijkheid onderzocht om jaarlijks een musikologendag te organizeren. Het bestuur bestaat op dit ogenblik uit: dr. R.B. Lenaerts, voorzitter, dr. J. Robijns en dr. J.L. Broeckx, ondervoorzitters, I. Bogaert, sekretaris, J. Vyverman, dr. M. Boereboom, dr. B. Huys en K. Cooremans, leden, dr. G. Persoons, sekretaris van het dagelijks bestuur, en J. Van Deun, penningmeester.

Het heeft de Vereniging voor muziekgeschiedenis te Antwerpen nooit ontbroken aan werklust en initiatieven. Wie er het verslagboek van de vereniging op naleest staat versteld van de vele suggesties die door het bestuur of leden werden ingediend. Dat ze niet alle werden uitgewerkt of met sukses bekroond, lag meestal aan een tekort aan financiële mogelijkheden. Toch heeft de vereniging tijdens de veertig jaar van haar bestaan heel wat gepresteerd.

Sedert 1959 werden tijdens de plenaire vergaderingen tal van boeiende en vaak opmerkelijke lezingen gehouden door specialisten uit binnen- en buitenland. De rijke verscheidenheid aan onderwerpen blijkt al dadelijk uit de hierna volgende beperkte opsomming van enkele titels: De organisten van de O.-L.-Vrouwekerk te Antwerpen en de orgelmuziek van John Bull (G. Persoons, 1959), Hedendaagse tendenzen in de muziekkritiek (M. Boereboom, 1962), Sigebert en de ars musica te Gembloers (J. Arras, 1964), Estetische geschriften van de hedendaagse Amerikaanse komponisten A. Copland en C. Chavez (J.L. Broeckx, 1964), Het georganizeerd delirium, of de derde generatie van de nieuwe muziek (A. Laporte, 1965), Wagner en het Vlaamse kultuurleven (K. Wauters, 1966), Het probleem van de muziekbiblioteken (B. Huys, 1966), De organizatie van het muziekonderwijs in Nederland (J. Daniskas, 1967), Carolus Hacquart (P. Andriessen, 1969), Muziekinstrumenten als getuigen van het verleden (J. Lambrechts-Douillez, 1969), Séverin Cornet, komponist en kapelmeester (J. Van Deun, 1970), De studie van de musicologie in Amerikaanse kolleges (P.G. Swing, 1970), Igor Strawinsky, een poging tot situering (J.L. Broeckx, 1971), enz.

Tot op heden publiceerde de vereniging vijf jaargangen van het Vlaams jaarboek voor muziekgeschiedenis, die door de anastatische herdruk (uitgeverij Swets & Zeitlinger, Amsterdam) binnenkort weer alle verkrijgbaar zijn (jg. 1, 1939 - jg. 2 en 3, 1940-41 - jg. 4, 1942 - jg. 5, 1959).

[p. 129]

Met de uitgave van een dergelijk jaarboek wil de vereniging een tijdschrift in het leven roepen dat de wetenschappelijke bedrijvigheid van de Vlaamse musikologen tot over de grenzen zou uitdragen. ‘Uitgaand van een zuiver historisch standpunt, willen zij de muziekgeschiedenis in al haar onderdelen (zoals de hermeneutiek, de stijlkritiek, de uitvoeringspraxis, de muziekpaedagogiek, de muziekfilosofie enz.)

Het enig bekende portret van Joseph-Hector Fiocco (destijds in het bezit van P. Creten uit Antwerpen) afgedrukt in de derde bundel van de ‘Monumenta Musicae Belgicae’.

behandelen, buiten elke betrachting van kunst-aestetischen aard, en hun doelstelling richten op het bepalen van de beteekenis der muziek, in het raam der algemeene geestesgeschiedenis... Dit Jaarboek, dat vóór alles een Vlaamsch tijdschrift wenscht te zijn, zal een welafgebakend terrein betreden: Het wil den nadruk leggen op de geschiedenis der eigen Vlaamsche muziekkunst’, zo lezen we in het voorwoord tot de eerste uitgave.

Ook hier is de inhoud afwisselend. De eerste jaarboeken waren uitsluitend gewijd aan muziekwetenschappelijke studies. Het laatste jaarboek van 1959 besteedt ook aandacht aan de muziekaktualiteit. Een willekeurige greep uit de inhoud van de vijf jaargangen kan wellicht enige indruk geven van de wetenschappelijke waarde en substantiële inhoud: Dokumenten betreffende de muziekkapel aan het hof te Ferrara (W. Weyler), Het muziekhistorisch belang der catalogi en inventarissen van het Plantinsch archief (J.A. Stellfeld), Giaches de Wert, zijn betrekkingen met bekende tijdgenoten (I. Bogaert), De muziek in Vlaanderen in de eerste helft van de XIXe eeuw (A. Corbet), De ‘geestelijke madrigalen’ van Filip de Monte (P. Nuten), Nederlandse luittabulaturen uit de zestiende eeuw (R.B. Lenaerts), het vraagstuk van de tekstbehandeling in Schuberts ‘Winterreise’ (J.L. Broeckx).

Wanneer de Vereniging voor muziekgeschiedenis te Antwerpen tot ver in het buitenland naam heeft gemaakt, dan is dat op de allereerste plaats te danken aan de unieke uitgave van de Monumenta Musicae Belgicae, aanvankelijk in samenwerking met de Antwerpse uitgeverij ‘De Ring’, sedert 1960 met het Musicologisch Seminarie te Leuven. Dat verscheidene delen vrij vlug uitverkocht waren, getuigt ongetwijfeld van de hoge waarde en de uitzonderlijke inhoud van de reeks. De wetenschappelijk gefundeerde uitgave, zowel als de luksueuze vormgeving maken van elk deel een kostbare publikatie - zowel letterlijk als figuurlijk - en een aanwinst voor elke muziekbiblioteek. De enorme vraag vanuit het buitenland heeft de Amsterdamse uitgeverij Swets & Zeitlinger ertoe aangezet de uitverkochte boekdelen in anastatische herdruk te reproduceren. Zo ligt de hele reeks Monumenta Musicae Belgicae met tien nummers tans opnieuw volledig beschikbaar in de handel. Een elfde bundel is in voorbereiding. 1. J.B. Loeillet, Werken voor klavecimbel (J. Watelet, 1932), 2. A. (van den) Kerckhoven, Werken voor orgel (J. Watelet, 1933-1968), 3. J.H. Fiocco, Werken voor klavecimbel (J. Watelet, 1936), 4. Ch. Guillet, G. (de) Macque en C. Luython, Werken voor orgel of voor vier speeltuigen (J. Watelet, 1938-1968), 5. J. Boutmy, Werken voor klavecimbel (J. Watelet, 1943-1969), 6. D. Raick en C. van Helmont, Werken voor orgel en/of klaveclmbel (J. Watelet, 1948-1970), 7. G. Havingha, Werken voor klavecimbel (J. Watelet, 1951), 8. P. de la Rue, Missae (R.B. Lenaerts en J. Robijns, 1960), 9. Nederlandse polyfonie uit Spaanse bronnen (R.B. Lenaerts, 1963), 10. E. Adriaenssens, Luitmuziek uit het Pratum Musicum (G. Spiessens, 1966), 11. H. Beauvarlet, Een keuze uit de missen (J. Robijns, in voorbereiding).

De belangrijkheid van deze uitgaven kan nauwelijks overschat worden. In vele gevallen gaat het om eerste en enige moderne publikaties van werken die behoren tot het beste en meest karakteristieke uit ons rijk muzikaal verleden. Een typisch voorbeeld van eerste uitgave is o.a. de Missae quatuor vocum van Theo Verhelst, die door R.B. Lenaerts afgedrukt werd in de negende bundel met Nederlandse polyfonie uit Spaanse bronnen. Die Nederlandse komponistennaam ontdekte men bij het onderzoek van een handschrift te Montserrat. Over zijn leven en werk is tot nog toe niets bekend.

[p. 130]

Dat wekt wel enige verwondering, wanneer men in de opgenomen mis kennis maakt met een toondichter die beschikt over een soliede vaardigheid in de klassieke renaissancepolyfonie, zelfs al kan men, met R.B. Lenaerts, wijzen op een ‘ietwat schoolse techniek’. Figuren als Dieudonné Raick en Charles-Joseph Van Helmont zijn beslist geen onbekenden. Toch is de kritisch opgestelde literatuur over die twee achttiende-eeuwse toondichters niet zo biezonder uitgebreid; zelfs niet over Charles-Joseph Van Helmont, die Joseph Hector Fiocco in 1741 opvolgde als kapelmeester van de Sint-Goedelekerk te Brussel. In het zesde deel uit de reeks maakt men niet alleen kennis met het voortreffelijkste uit hun beider oeuvre, men krijgt er bovendien nog een uitstekende biografische inleiding en een korte estetische kommentaar bij, opgesteld door Suzanne Clerckx.

Het zou verkeerd zijn de Monumenta Musicae Belgicae uitslui-

[p. 131]

tend als wetenschappelijke uitgaven te beschouwen, ook al zijn vele bundels dat wellicht op de eerste plaats. De meeste delen uit de reeks bezitten eveneens een praktische bruikbaarheid. Nu het klavecimbel opnieuw ‘in de mode’ geraakt en niet alleen ‘kenners’ maar zelfs nog meer ‘liefhebbers’ begint aan te spreken, lijkt het ogenblik ideaal om de klavierbladzijden van onze zgn. kleine meesters uit de zeventiende en achttiende eeuw opnieuw voor te stellen en aan te bevelen. De boekdelen met komposities van J.B. Loeillet, J.H. Fiocco, J. Boutmy, G. Havingha, D. Raick en C.J. Van Helmont bevatten immers een schat aan ideale en betrekkelijk eenvoudige gebruiksliteratuur voor het klavecimbel. Hetzelfde kan worden gezegd van de bundels met orgelbladzijden van A. Van den Kerckhoven, Ch. Guillet, G. de Macque en C. Luython. Voor de meeste van die kleinere komposities zouden we - met het traditionele korreltje zout natuurlijk - de waarschuwing van J. Boutmy durven herhalen: ‘Ces petits divertissements n'étant pas susceptibles d'aucune difficulté, les maîtres de l'art peuvent facilement voir que le but de l'auteur n'a point été de travailler pour Eux.’ Dat ‘Avertissement de l'auteur’ heeft echter niet voorkomen, dat vooral de ‘meesters van de kunst’ die bladzijden van onze eigen musici uit barok en vroeg-klassicisme een ereplaats geven op hun koncertprogramma's. Ook de geïnteresseerde muziekliefhebber vindt in die bundels een schat aan echte en waardevolle huismuziekliteratuur. Als hij daarvan eens heeft genoten, zal hij met een uitgesproken voorliefde steeds opnieuw naar die muziekkleinoden grijpen.

Tijdens de voorbije veertig jaar heeft de Vereniging voor muziekgeschiedenis te Antwerpen heel wat werk geleverd met een blijvende wetenschappelijke en muziekhistorische betekenis. De vooruitzichten voor de toekomst schijnen niet minder revelerend en waardevol.

Hugo Heughebaert