Ons Erfdeel. Jaargang 15

Van Eeden en Dèr Mouw.

Uit een recent onderzoek door Vrij Nederland is gebleken, dat in het algemeen door middelbare scholieren uit het werk van de Tachtigers nog alleen Frederik van Eedens De kleine Johannes gelezen wordt. Merkwaardig genoeg gaat het hier dus juist om dàt werk, waar de allereerste aflevering van De Nieuwe Gids in oktober 1885 mee opende! Toen ik dit las, moest ik denken aan wat Nijhoff bij de zestigste verjaardag van Van Eeden schreef (V.W. 2, blz. 37-40): ‘Kloos is omlaag gesmakt, terug naar het landje van polders en parochies, Van Deyssel liet zich op uitgestrekte vleugels kantelend meedrijven, Verwey redde zich in een windstille duinpan, Gorter is in de nacht tegen een geweldig licht aangevlogen. En Van Eeden?’ Het antwoord op Nijhoffs vraag zou m.i. wel eens kunnen luiden, dat Frederik van Eeden bij nader inzien (een inzicht, dat men zich grotendeels nog zal moeten verwerven!) toch als de belangrijkste persoonlijkheid uit deze beweging naar voren zal komen. Hij was immers stellig, zoals ook Nijhoff opmerkt, de enige ‘universele geest’ onder de Tachtigers en de enige ook, met een internationale betekenis. In dat licht bezien is het van niet te onderschatten betekenis, dat Van Eedens dagboeken momenteel in een nieuwe uitgave aan het verschijnen zijn. Zoals men weet, verscheen in de jaren 1931-1934 al een gebrekkige, onhandig gekoupeerde versie. De Van Eeden-specialist Dr. H.W. van Tricht bezorgt nu een nagenoeg komplete, vierdelige uitgave. Nagenoeg kompleet, want van de 35 delen waaruit het dagboek in Van Eedens handschrift bestaat, zijn slechts het achtste t./m. het vierendertigste voor

[p. 94]

deze uitgave gebruikt. Van Trichts motivering hiervan luidt, dat het laatste deel te veel herhalingen bevat, en dat de jeugddagboekjes (ruwweg van Van Eedens veertiende tot achttiende jaar) al in de eerste editie voldoende tot hun recht zijn gekomen. Wetenschappelijk gezien is dit natuurlijk geen houdbaar argument, maar hier spelen ook de financiën een rol; subsidiëring van het nu weggelatene achtte de editeur niet in overeenstemming met de belangrijkheid ervan. Het dagboek loopt nu, in deze uitgave, van september 1878 tot december 1923. In de inmiddels verschenen eerste twee delen (tot 1910) kan men bijv. alles vinden over opkomst en ondergang van de kolonie Walden (1898-1907), maar het is onmogelijk om uitputtend in te gaan op al het materiaal dat in deze dagboeken vastligt. Voor een meer uitgebreide bestudering komt er overigens steeds meer komplementair materiaal beschikbaar, zoals Van Eedens brieven aan Henri Borel, zijn korrespondentie met Lodewijk van Deyssel, de Brieven en Dokumenten van Alphons Diepenbrock (bijv. van belang voor de kontroverse tussen Diepenbrock en P.L. Tak in 1896, waar Van Eeden zich in mengde), enz. Een recente publikatie die sterk de aandacht trekt, is Harry G.M. Pricks uitgave van J.A. dèr Mouw. Brieven aan Frederik van Eeden, een in veel opzichten onthullende publikatie, waarop ik met graagte nader inga.

•

Niet veel langer dan een jaar heeft de vriendschap tussen Van Eeden en de filosoof en dichter Johan Andreas dèr Mouw (ps. Adwaïta) geduurd; er kwam een onverwacht einde aan door Dèr Mouws dood op 8 juli 1919.

Frederik van Eeden.

Voor beiden heeft deze vriendschap ondanks zijn korte duur erg veel betekend. ‘Met geen mensch van mijn leeftijd ben ik zoo snel en zoo innig bevriend geraakt’, schrijft Van Eeden in zijn herdenkingsartikel voor het weekblad De Amsterdammer (de Groene). Voor Dèr Mouw, die pas na zijn vijftigste met het schrijven van gedichten was begonnen, heeft de inspirerende vriendschap met de door hem al vanaf zijn vroegste jaren bewonderde Van Eeden altijd de glans behouden van diens onvoorwaardelijk entoesiasme bij de eerste kennismaking met Dèr Mouws nog ongepubliceerde gedichten. De waarde van Van Eedens erkenning lag voor Dèr Mouw niet zozeer in het min of meer officiëie - Van Eeden was ten slotte een man van gezag in het literaire en geestelijke leven van zijn tijd - karakter ervan, want de waardering van bijv. een man als Albert Verwey deed hem aanzienlijk minder. Nee, in de gulle appreciatie door Van Eeden vond Dèr Mouw erkenning bij iemand met wie hij zich verwant voelde en alleen díe erkenning kon de laatste twijfels aan zijn dichterschap wegnemen. Het gaf hem, zoals hij later schrijven zou: ‘déze zekerheid - of heel groote

J.A. dèr Mouw (Adwaita).

waarschijnlijkheid: Ik zou zelf m'n verzen ook mooi vinden, als ik er vreemd tegenover stond; want Van Eeden en ik moeten op elkaar lijken (blijkens mijn ontroering voor werk van hem) en Van Eeden vindt ze mooi’.

De korrespondentie die Van Eeden en Dèr Mouw met elkaar gevoerd hebben, kon jammer genoeg niet meer volledig gerekonstrueerd worden. De in totaal 27 brieven van Dèr Mouw zijn wel bewaard gebleven, maar van Van Eedens brieven heeft men er maar één kunnen terugvinden. Gelukkig staat ons dan altijd nog Van Eedens dagboek ter beschikking (het betreft hier een nog niet in de nieuwe uitgave gepubliceerd gedeelte) en daaruit heeft Harry Prick een redelijke hoeveelheid gegevens kunnen putten. Vanzelfsprekend ontstond er niet zoiets als een dialoog tussen brieven enerzijds en dagboeknotities anderzijds, maar samen met de uitgebreide aantekeningen van de samensteller leverde het beschikbare materiaal toch een alleszins bruikbaar geheel op.

Op zaterdag 1 juni 1918 ontvangt Van Eeden ten huize van zijn vriend Jacob Israël de Haan in Amsterdam vier blauwe schriften vol gedichten van een man,

[p. 95]

wiens naam De Haan niet noemen wil. Op de terugweg naar Bussum raakt Van Eeden zeer onder de indruk van deze poëzie en de volgende dag noteert hij zijn oordeel in lovende bewoordingen in zijn dagboek. Enkele dagen later schrijft hij, nog helemaal in de ban van zijn lektuur, een entoesiaste brief aan De Haan, waarin hij deze verzoekt, zijn bewondering aan de onbekende dichter kenbaar te maken en zich bereid verklaart om aan publikatie in De Amsterdammer, van welk weekblad hij toen redakteur was, zijn medewerking te geven.

Hoewel deze brief aan De Haan strikt genomen buiten het kontakt tussen Van Eeden en Dèr Mouw staat en De Haan in dit kontakt ook verder geen rol meer heeft gespeeld, nadat hij de brief aan Dèr Mouw ter inzage had gegeven (hij ging ook niet in op Van Eedens verzoek om hem over de gedichten te schrijven), heeft Prick er goed aan gedaan, deze brief toch in zijn uitgave op te nemen. In de eerste plaats is de brief destijds voor Dèr Mouw erg belangrijk geweest. Tot twee maal toe wijst hij er in zijn brieven aan Van Eeden op, welk een overweldigende indruk diens lovende woorden over de anonieme dichter (‘Een ster van de eerste grootte. Een evenement in de literatuur’) op hem gemaakt hadden. In de tweede plaats is de brief nu voor ons van belang wegens Dèr Mouws reaktie, waaruit duidelijk wordt hoeveel zijn late dichterschap voor hem betekende en hoezeer hij er, als gold het een levensvervulling, naartoe geleefd had. Dèr Mouw was niet een klassikus, een filosoof, die ook verzen was begonnen te schrijven. Veeleer leek heel zijn vroegere bestaan een voorbereiding op het dichterschap geweest te zijn. Aan Van Eeden schrijft hij: ‘M'n leven lang heb ik, als menschen me kranig vonden, gedacht: Er is iets heel anders in me, dat jullie niet zien (...) En toen las ik jouw brief aan de Haan, en toen dacht ik: Dit is 't dus geweest - Tegelijk met 't gevoel: Ik wist et wel.’

Uit het geheel van Dèr Mouws brieven komen overigens wel meer onverwacht interessante gegevens naar voren. Zo treft het ons, dat de dichter in verschillende van zijn brieven zinspeelt op zijn naderend einde, dat hij voorvoelde. Al na hun eerste ontmoeting had Van Eeden in zijn dagboek genoteerd dat Dèr Mouw zich oud voelde en vreesde, spoedig te zullen sterven. Precies een jaar voor zijn overlijden schrijft Dèr Mouw: ‘Ik kan nog niet doodgaan, ik bedoel, ik heb daar nog geen tijd voor! Er kunnen nog veel mooie dingen te voorschijn komen; maar ik heb vaak het gevoel, dat ik niet lang meer leef. En ik ben nog lang niet uitgepraat!’ In een volgende brief lijkt hij zichzelf wat op te beuren door een vergelijking met de op hoge leeftijd gestorven Bilderdijk, want ‘die was immers ook zoo overtuigd van z'n gauw doodgaan? En schreef hij niet, jaren lang, Stemmen uit het Graf?’. Latere brieven spreken dan herhaaldelijk van zijn verlangen om ‘erbij te zijn’ (bij het verschijnen van zijn eerste dichtbundel), in verband waarmee hij aandringt op spoed met de publikatie van zijn werk. Zijn eerste bundel, Brahman I, verscheen echter pas op 28 juli 1919, niet meer dan 20 dagen na zijn overlijden.

•

Uit de dagboekaantekeningen van Van Eeden zijn veel boeiende gegevens m.b.t. zijn relatie met de persoon en het werk van Dèr Mouw af te leiden. We moeten hierbij allereerst in aanmerking nemen, dat Van Eeden ten tijde van zijn vriendschap met Dèr Mouw nog volop verkeerde in de krisisperiode in zijn geestelijk leven, die eerst in 1922 kulmineren zou in zijn bekering tot het katolicisme. Het is de tijd, waarin hij werkt aan Jezus' Leer en Verborgen Leeven (1919), maar vooral ook aan het derde deel van zijn Lied van Schijn en Weezen, in de drie delen (1895, 1910 en 1922) waarvan men zich een niet volledig, maar wel de essentie rakend beeld van Van Eedens geestelijke ontwikkeling vormen kan. Het is jammer, dat Harry Prick in zijn overigens voortreffelijke inleiding aan dit aspekt geen aandacht besteed heeft.

Al vroeg was Van Eeden vertrouwd geraakt met de hindoeistische leer, waarin hij een meer bevredigend wereldbeeld vond. dan in het kristendom. Brahman stond hem nader dan de Verlosser, m.a.w., hij onderschreef de panteïstische idee van een Goddelijke openbaring in alle dingen en het onontkoombare samengaan van goed en kwaad wegens de betrekkelijkheid van al het bestaande en verwierp daartegenover de gedachte aan een door God niet gewild kwaad binnen de volmaaktheid van zijn schepping. De persoon van Kristus verwierp hij echter geenszins; hij zag in hem de verpersoonlijking van de liefde en, in zijn monistische teorieën over de Soortziel, een projektie van de Soortziel der mensheid.

Het is interessant, om te zien hoe Van Eeden nu reageert op de Brahmangedachte die zich zo duidelijk in Dèr Mouws gedichten manifesteert. Aanvankelijk moet Van Eeden zich teweer stellen tegen de twijfel die deze ge-

[p. 96]

dichten in hem oproepen: ‘Ik dacht wel terstond dat ze antichristelijk zouden zijn. (...) En hier kom ik weer in den zelfden strijd. Ik vind die verzen oprecht, en ik begrijp zijn verbittering’. Ook voelt hij weer de oude bewondering voor de trots van de dichter die ‘geen Christus nodig heeft om zijn zonden te vergeven’. Tijdens een spiritistische séance wordt hem verzocht om de door het medium aangewezen gedichten voor te lezen. Het blijken juist die sonnetten te zijn, waarin de dichter Jezus verwerpt. Van Eeden wordt meegedeeld, dat de dichter ongelukkig is en zijn hulp behoeft en hij begrijpt daaruit dat het oordeel aan gene zijde ‘ruimer en zachter’ is dan hij vermoed had. De dag erna leeft hij dan weer volkomen in de ban van de gedichten: ‘Ik had de Brahman-gedachten in mij van den Onbekenden (...) Het is als een opfrissing, een prikkel tot nieuw geluk. Ik voelde dat en het ging niet heelemaal meer weg. Het geeft rust en moed’.

Verweer bleek echter bij zijn eerste ontmoeting met Dèr Mouw, on 16 juni 1918, nog steeds geboden, zoals blijkt uit Van Eedens verslag: ‘Maar ik stelde mij terstond positief op christelijk standpunt. (...) Wij hebben Jezus te volgen en de liefde’. Hij probeert een syntese te vinden tussen zijn eigen opvattingen en die van Dèr Mouw, of, zoals hij het bij zijn eerste kennismaking met deze gedichten al had uitgedrukt, tussen ‘de vertrouwend geloovige en de onverbiddelijk oprechte’, Op 3 augustus d.a.v. kan hij noteren: ‘De Brahman wijsheid strookt volkomen met Jezus' leer. Maar het gevaar is dat wij er ons te zeer in verdiepen (...) Het “Ik dat ben jij” (naar de door Dèr Mouw gebezigde Sanskriet-formule Tat tvam asi, H.B.) is ons nog te machtig - maar het is waar. En die waarheid doet ons alles wat Jezus zeide des te blijmoediger aanvaarden’. Uit een dagboeknotitie van 2 februari 1919 spreekt een nog sterkere overtuiging, die hem er zelfs toe brengt, een gedicht van Dèr Mouw op zijn religieuze merites te beoordelen: ‘Ik kon het niet begrijpen, en ook niet het beetere hem bewijzen. Hij dwaalt, maar is oprecht’. Klaarblijkelijk heeft Van Eeden deze notitie in een brief aan Dèr Mouw nader uitgewerkt, want er komt een uitgebreide reaktie op. Typerend voor de hele kwestie is echter Van Eedens opmerking ‘Hij dwaalt’. Het jaar 1922 kwam allengs duidelijker in zicht!

•

Achterin zijn uitgave heeft Harry Prick nog een viertal artikelen van Van Eeden over Dèr Mouw opgenomen, die alle in De Amsterdammer verschenen zijn, t.w. het herdenkingsartikel van 19 juli 1919, besprekingen van Adwaïta's dichtbundels, van 15 november 1919 en 27 augustus 1921, en een door zijn mederedakteur Charivarius uitgelokte en op 17 september 1921 geplaatste verdediging van ‘Adwaïta's Virtuoziteit’. Het is de moeite waard om deze artikelen met de dagboeknotities te vergelijken. In zijn herdenkingsartikel refereert Van Eeden bijv. aan zijn eerste ontmoeting met Dèr Mouw, met deze woorden: ‘Eerst sprak ik de verkeerde aan, een jong mensch. En toen kwam een kleine, bejaarde man met een pet op en een lange grijze baard. Een duitsch professor leek hij’. Zijn dagboeknotitie wijkt hier niet essentieel van af, maar is qualitate qua wel wat openhartiger: ‘Ik verwachtte een jonge man, en sprak een verkeerde aan. Toen zag ik een oud, professoraal mannetje met een lange grauwe baard en een grijze pet. Ik kreeg een gevoel van teleurstelling’.

Een heel andere zaak is het, dat deze artikelen hier voor het eerst worden herdrukt. Op zich is dat weliswaar niets biezonders, maar het werpt wel de vraag op, waarom niet ten minste één ervan kon worden opgenomen in het derde deel van de door Victor van Vriesland bezorgde Verzamelde Werken van Dèr Mouw, in welk in 1951 verschenen deel wèl een aantal bijdragen over Dèr Mouw van andere auteurs werden bijeengebracht. Niemand wist immers beter dan Van Vriesland, welk een voorname rol Van Eeden bij de publikatie van Dèr Mouws gedichten gespeeld had en Prick wijst er in zijn inleiding dan ook zeer terecht op, dat men van Van Vriesland op zijn minst had mogen verwachten, dat hij Van Eedens onbaatzuchtige bemoeiingen met de openbaarmaking van Dèr Mouws poëzie niet onvermeld zou hebben gelaten. Men weet, dat Van Vriesland vanaf het begin door Dèr Mouw bij zijn dichterlijke aktiviteiten betrokken is geweest en dat deze hem nog vóór zijn dood als verzorger van zijn literaire nalatenschap heeft kunnen aanwijzen. Toch is uit de nu openbaar gemaakte dokumenten op overtuigende wijze komen vast te staan, dat het in de eerste plaats Van Eeden geweest is, in wie Dèr Mouw zijn vertrouwen gesteld had en dat deze ook in veel sterker mate in een positie was om inderdaad wat voor hem te doen. Zoals uit de bijeengebrachte gegevens ook blijkt, heeft Van Vriesland zelf in zijn Herinneringen verteld aan Alfred Kossmann (1969) een volkomen verkeerde voorstelling van de gang van zaken gegeven. Het meeste hiervan heeft Harry Prick in een uitgebreide voetnoot nog

[p. 97]

eens resumerend weerlegd. Wat hij niet uitdrukkelijk vermeldt, wordt door de gepubliceerde brieven en dagboekaantekeningen zelf gelogenstraft. Zo beweert Van Vriesland bijv. (blz. 43) dat Dèr Mouw hem i.v.m. zijn poëzie zou hebben gezegd: ‘Ik wil er niets mee te maken hebben, doe jij ermee wat je wilt, stuur ze naar tijdschriften en zoek uit wat je geschikt voor het ene en wat geschikt voor het andere vindt’. Vast staat echter, dat Dèr Mouw zich juist hooglijk voor de publikatie van zijn gedichten interesseerde en er voortdurend met Van Eeden over korrespondeerde. Pas enkele maanden nadat Van Eeden zijn gedichten in De Amsterdammer heeft opgenomen, betrekt hij ook Van Vriesland in zijn publicitaire arbeid.

Van Eeden en Van Vriesland bezaten ieder één van de twee eksemplaren van Dèr Mouws handschrift; Van Eeden ontving het zijne uit handen van De Haan en niet door bemiddeling van Van Vriesland, zoals deze beweert. In verband met deze handschriften nog een laatste citaat van Dèr Mouw, dat voor mijn gevoel aan duidelijkheid niets meer te wensen overlaat: ‘Zodra ik van Van Vriesland et exemplaar terug heb, zal ik uitzoeken, wat in Brahman I en wat in Brahman II komt. Jij wilt me dan van advies dienen? - Ik vind et aardig van je, dat je me zoo helpt, en ik voel me altijd weer op nieuw gegêneerd, wanneer ik tijd van je in beslag neem. Maar ik kan 't niet alleen’. Ik wil niet zo ver gaan, Van Vriesland van kwade trouw te verdenken. Maar misschien heeft hij verondersteld, dat hij inzake een man als Van Eeden niet zo scherp op zijn woorden hoefde te letten. De door mij verhoopte en eigenlijk ook wel verwachte herwaardering van Frederik van Eeden, zal in elk geval niet door Van Vriesland geëntameerd worden!

Henk Buurman

Frederik van Eeden: Dagboek 1878-1923, delen 1 en 2. Tjeenk Willink-Noorduijn, Culemborg, 1971. (Prijs: f 35,- en f 45,-.)

Harry G.M. Prick: J.A. dèr Mouw. Brieven aan Frederik van Eeden. Achter het boek, uitg. van het Nederlands Letterkundig Museum, Den Haag, 1971. (Prijs: f 12,50.)