Ons Erfdeel. Jaargang 15

Hella Haasse: Huurders en onderhuurders.

In Zelfportret als legkaart (Amsterdam, De Bezige Bij, 1954) schrijft Hella Haasse (meisjesnaam van Mevr. H. van Lelyveld,

Hella Haasse.

geb. 2-2-1918 te Batavia, het hedendaagse Djakarta - Indonesië) haar belangstelling voor de historische roman toe aan het feit dat zij zich slechts op een indirekte manier kan uiten: door de mond van historische personages spreekt zij voor zichzelf en laat daarbij steeds parallellen zien tussen de wereld van vroeger en die van vandaag.

In Huurders en onderhuurders (Amsterdam, Querido, 1971; 4e druk februari 1972!) blijkt zij enigszins van die mening teruggekomen te zijn. De parallellen tussen de wereld van vroeger en die van nu zijn er nog wel - zeker in het tweede deel van deze ‘fiktie’ die uit drie delen bestaat - maar er heeft een zekere relativering plaatsgevonden die pas aan het eind van het boek duidelijk aan de dag treedt.

Ik hoop in deze bespreking aan te tonen dat Huurders en onderhuurders een stap vooruit is in het oeuvre van deze auteur die reeds meer dan 25 jaar deel uitmaakt van de Nederlandse literatuur.

De historische roman is een typisch genre van de romantiek, die reeds vanaf de Middeleeuwen in onze literatuur aanwezig is. De Karelroman verhaalt over tij-

[p. 92]

den die reeds eeuwen voorbij waren in de tijd dat hij geschreven werd - in 1200 schreef men over 800 - en in de Romantiek en Neo-romantiek zien we hetzelfde. Hella Haasse zet deze lijn voort in een tijd die men wel Neonromantiek heeft genoemd: het tijdperk waarin de maan door neonlicht is vervangen en de rozegeur door kattepieslucht. Er heerst onvrede in de wereld en dan kan men verschillende kanten op. Schematisch:



Hella Haasse heeft haar ‘vlucht-uit-de-werkelijkheid’ gemanifesteerd in romans zoals Het woud der verwachting (1949) en De scharlaken stad (1953) waarin zij het verleden zodanig liet herleven dat vele lezers met bewondering aan deze twee boeken terugdenken: de schrijfster staat in hun herinnering gegrift als iemand die het verleden zo levend wist te maken dat men jaren later nog steeds de beschreven tijdperken voor zich zag. Huurders en onderhuurders is echter een volkomen ander boek. Zodra men het gaat proberen samen te vatten blijkt dat ondubbelzinnig.

Wie een resumé wil geven van Het woud der verwachting en van De scharlaken stad komt bij de inhoud terecht: het verhaal, de geschiedenis. Het eerste boek kan getypeerd worden als de geschiedenis van Charles d'Orleans in het Frankrijk van de 15e eeuw; het tweede roept het oude Rome op.

Maar wie een samenvatting tracht te geven van Huurders en onderhuurders komt onvermijdelijk bij de vorm van het boek terecht en meer bij het heden dan bij het verleden.

Niet voor niets liet de kritikus van het dagblad De Tijd, Wam de Moor, het schema van een huis bij zijn bespreking afdrukken: het boek kon in de vorm van een huis - een bouwwerk - gestalte krijgen, en als een huis, waarin men zich wel of niet tuis voelt, zal het in de Nederlandse literatuur blijven voortbestaan. In Huurders en onderhuurders rekent Hella Haasse af met haar verleden, haar eigen verleden als schrijfster van historische romans en alleen reeds dáárom is het een belangrijk boek. Het laat namelijk zien dat iemand na 25 jaar nog veranderen kan: een ‘moraal’ die de meeste kritici ter harte kunnen nemen. Het onderwerp van kritiek dat bij allerlei besprekingen naar voren kwam, was: de auteur heeft te weinig ‘verhaal’ in deze roman gedaan. Maar dat het helemaal niet om het verhaal ging - maar om de vorm - ja, zelfs een kritiek op het ‘verhaal’ bevat, drong niet tot de heren kritikasters door. Het verhaal behoort tot het verleden: alle verhalen zijn reeds verteld! Een verhaal behoort tot de oppervlakte en zal - met de tijd - verdwijnen. In Huurders en onderhuurders komt dat aan de orde: heel de ‘historie’ wordt op een fantastische manier gerelativeerd, belachelijk gemaakt, in de persoon van een schrijfster van historische ‘romans’, Antonia Graving (alleen de naam all).

Laat ik bij het begin beginnen.

Wie de titel bekijkt, vraagt zich (misschien) af waar de verhuurders zijn. Alle goede dingen bestaan immers uit drieën, en speciaal in dit geval ontkomt men bijna niet aan de associatie met een hiërarchieke derde. Hella Haasse heeft deze opzettelijk weggelaten: ze heeft degenen die de macht in handen hebben met een duidelijke bedoeling niet genoemd, want ze heeft zich in dit boek op de realiteit van de menselijke samenleving gericht, op het zich-dood-staren op bepaalde oppervlaktefacetten, zonder te raken aan de diepere achtergronden. Huurders en onderhuurders is een oppervlakkige titel en het duidelijkst ziet men dat wanneer alle titelfiguren uit het huis verdwenen zijn en de ‘verhuurders' overblijven. Huurders en onderhuurders lijkt een oppervlakkig boek, maar ook daar bedriegt de schijn.

De roman bestaat uit drie delen:

I:	p. 5-91;
II:	p. 93-135;
III:	p. 137-148.

Zeer ongelijkwaardige delen dus, zeker wat het aantal bladzijden per deel betreft. Maar ook dat is niet toevallig.

In deel I wordt de (brede) basis van het boek gelegd; in deel II treedt er een versmalling op en in deel III komt het hoogtepunt

[p. 93]

van het boek: het ‘dak op het huis’.

In deel I worden allerlei personen getekend mét hun droomwereld; in deel II staat één persoon met haar droomwereld centraal; in deel III wordt de droomwereld bekroond (en de realiteit afgewezen), op een zodanig ironische manier dat het weinig moeite kost te ontdekken dat Hella Haasse pas op dat moment laat zien, waarom zij haar roman ‘een fiktie’ noemde.

Deel I zou men bijna een psychologische roman kunnen noemen, waarin de karaktertekening op een min of meer ouderwetse manier plaatsvindt. De personen worden uitvoerig belicht, zowel door de schrijfster (op de achtergrond) als door de visies die de personen over elkaar naar voren brengen. Het beeld wordt voortdurend bijgeschaafd, ook door sekondaïre figuren die op de een of andere manier een speciale omlijsting vormen van het heden en verleden van de huurders en onderhuurders.

Deel II bezit een veel moderner aanpak (die dan ook veel korter is): het bestaat uit dagboekfragmenten, aantekeningen, ekserpten en brieven en lijkt aanvankelijk nogal los te staan van het eerste deel, totdat men ontdekt dat de geschiedenis die Antonia Graving over het oude Rome schrijft eigenlijk een ‘double’ is van het verhaal uit deel I, met dien verstande dat de lezer - met deel I in zijn achterhoofd - meer begrijpt van de situatie in het oude Rome dan Antonia Graving, die alleen dat oude Rome wil doen herleven. Maar ook omgekeerd is het zo: door de beschrijving van het oude Rome krijgt de lezer (niet de schrijfster Antonia!) weer meer inzicht in de situatie in het Nederlandse huis uit deel I.

In deel III komt Antonia voor de keuze te staan: fiktie of werkelijkheid, en ze kiest voor het eerste. Dit derde deel is ook weer volledig in de ‘oude’ stijl van de Romantiek geschreven: ‘Op een mooie zomeravond, een jaar later, zaten twee heren voor de open tuinkamerdeur te genieten van de koelte en van het late licht op de boomkronen van het stadspark.’

En het boek eindigt met:

Rome is, dacht zij, mijn werkelijkheid, niet de hofstad, niet de hoofdstad, niet een zolderkamer met uitzicht over een park, noch zelfs dat aardige huisje in de Achterhoek. Wat had zij te maken met (...) burgers en buitenlui in een land waar, behalve alledaagse ongelukken en verdrietigheden, niets gebeurde, waard om op te tekenen voor een aan Clio, de Grote Geschiedenis, gewijde pen?

Blij bekeek ze de Muze die zo precies in haar handpalm paste.

De lezer is echter voortdurend getuige geweest van het feit dat wat zich in Antonia's Romeinse werkelijkheid afspeelde, óók gebeurde in haar naaste omgeving, in hetzelfde huis. Hella Haasse laat de lezer zien dat wat-verlijkt-nabij-is; dat niet in 't verleden het heden ligt, maar dat in het heden het heden ligt. En daarmee maakt zij in wezen een einde aan haar ‘romantisch’ schrijverschap. Zij relativeert het, zij stelt het - voor zichzelf maar ook voor de lezer - ter diskussie. In Huurders en onderhuurders, waarvan ik het verhaal opzettelijk niet vertelde, stelt zij eigenlijk het hele schrijverschap ter diskussie! Niet alleen het hoe maar ook het wat van het schrijverschap.

En de Muze blijkt niet meer dan een hand te vullen.

Februari 1972.

Aldert Walrecht