Ons Erfdeel. Jaargang 15

Edessa-Utrecht-Affligem
(De oudste vertaling van de Bijbel in het Nederlands).

Prof. Dr. G. Quispel, hoogleraar in de oude kerkgeschiedenis te Utrecht, heeft kortgeleden een boek laten verschijnen waarin hij de queeste die hij is begonnen in een reeks artikelen in het tijdschrift Vigiliae Christianae en zijn wetenschappelijke publikatie Makarius, das Thomasevangelium und das Lied von der Perle (Leiden 1967) in meer populaire vorm voortzet. Het nieuwe boek heet Het Evangelie van Thomas en de Nederlanden en het is verschenen bij Elsevier. Het is natuurlijk vanwege het tweede lid van de titel dat het hier ter sprake komt. Wat is namelijk het geval?

In 1946 werd in Nag Hammadi in Egypte een serie geschriften van gnostische herkomst gevonden. Het Evangelie van Thomas (geschreven ±140 na Chr.) was er een van de belangrijkste van. Prof. Quispel maakte er een Nederlandse vertaling van (eveneens bij Brill verschenen) en sindsdien heeft hij zich ingespannen om aan te tonen dat in het Evangelie van Thomas een joods-kristelijke traditie van woorden van Jezus is verwerkt, die onafhankelijk is van de kanonieke evangeliën. Dit deed hij met name in bovengenoemd in het Duits geschreven boek.

Zijn nieuwe boek gaat in meer populaire opzet op deze weg voort. Het Nederlandse element ervan wordt gevormd door de Middelnederlandse levens van Jezus (ook bij Brill verschenen) te weten het Luikse en het Haarense Diatessaron en enkele minder belangrijke eksemplaren. Diatessaron (= een uit vier) is de naam van de evangelieharmonie die de Syriër Tatianus omstreeks 170 na Chr. samenstelde. Het is overgeleverd in vele bewerkingen, in vele talen. De oorspronkelijke tekst is verloren, maar de vele versies laten toe het in ruime mate te rekonstrueren. De Nederlandse Levens van Jezus en het oudsaksische Heliandepos (dat het leven van Jezus voor Germaanse lezers heeft bewerkt, Heliand = Heiland) dragen volgens Quispel daartoe een niet onbelangrijke steen bij.

Nu nader over het hier te bespreken boek. De aanleiding om het te schrijven, zegt de inleiding, is de ontdekking van een Limburgs Leven van Jezus in de biblioteek van het voormalige groot-seminarie van Haaren bij 's-Hertogenbosch. Dit is een andere getuige voor een Middelnederlandse evangelietraditie die wat betreft het Luikse Leven van Jezus sinds J. Bergsma (De levens van Jezus in het Middelnederlands, Leiden 1895) en vooral sinds D. Plooy, die de wetenschappelijke uitgave ervan begonnen is (en het Luikse Leven van Jezus overigens voor een regelrechte vertaling van het verloren gegane syrische Diatessaron van Tatianus hield) al voorwerp van studie is.

De huidige uitgever van de Diatessarons, prof. C.C. de Bruin uit Leiden, de ontdekker van het Haarense Diatessaron, veronderstelt dat Willem van Afflighem (plm. 1210-1297) of zijn kring de auteur is van de oudste Nederlandse bijbelvertaling.

De schrijver van Het evangelie van Thomas en de Nederlanden waarschuwt ons voor mogelijke krenking in ‘onze dierbare overtuigingen’ als hij zijn referaat voortzet met het bespreken van de school van de abt Gregorius te Utrecht (8e eeuw) die hij blijkens een andere publikatie (Utrecht de oudste hogeschool der Nederlanden, Elseviers weekblad 16 december 1967 en weekblad U van de Utrechtse universiteit 9-10-1970, cf. de nogal felle kritiek daarop in U van 30-10-1970) als de direkte voorganger van de huidige universiteit aldaar beschouwt. Daar studeerde de Fries Liudger, de voltooier van de Nederlandse zen-

[p. 145]

ding. Er bestaat een goed en vroom boekje over deze heilige, Sint Liudger de voltooier van pater E. Bruna OFM (verkrijgbaar bij Bouma's boekhuis in Groningen) waar prof. Quispel m.i. wel nut van heeft gehad, al vermeldt hij dat niet. Liudger genoot een deel van zijn opleiding bij Alkuin in York. Hij wordt later bisschop van Münster en sticht de abdij te Werden in het Rijnland. Aldaar wordt nu nog de miskelk van Liudger bewaard evenals een 8e-eeuwse relikwieënkist die tevens als altaar dienst deed. Was dit Liudgers altaar? Liudger beschreef het leven van zijn leermeester Gregorius en dit is interessant voor de kennis van zijn milieu.

Liudger zelf wordt beschreven door zijn neef Altfrid, die enkele anekdotes vertelt die Quispel tot bepaalde gevolgtrekkingen voeren. Ten eerste is daar zijn reis naar het beroemde klooster van Monte Cassino in Italië. Vandaar zou hij, aldus de schrijver, een Latijnse versie van het Diatessaron van Tatianus hebben meegenomen, omdat een evangelieharmonie uitstekend geschikt is voor de zending. Dit Diatessaron werd de basis voor de Middelnederlandse levens van Jezus, maar eerst voor de Heliand. De blinde zanger-dichter Bernlef, door Liudger genezen, is dan de dichter van de Heliand, die te Werden ontstaan zou zijn.

Volgens de katalogussen van de helaas in 1803 tesamen met de abdij van Werden opgeheven biblioteek, was er aldaar een evangelieharmonie, volgens de traditie door Liudger zelf geschreven. Een afschrift van de Monte Casinotekst dus. Dat laatste komt ons toch wel tamelijk hypotetisch voor, temeer daar er een evangelieharmonie bewaard is in Tübingen die uit Werden afkomstig is en die van na Liudger dateert. De schrijver heeft een vast vertrouwen in de traditie dat dit niet de bedoelde harmonie is, maar dat deze, door Liudger afgeschreven, verloren is gegaan. Het origineel uit Monte Cassino is dus ook verloren (cf. pag. 22 en 125 van het boek)? Misschien kan men dit oplossen door na te slaan of de Tübinger harmonie elders in de katalogussen wordt genoemd. Zo niet... het lijkt weinig waarschijnlijk dat men in de 16e eeuw (de tijd van de katalogussen) sterk in grafologie was? Quispel gaat voort met verwantschappen aan te tonen tussen de Heliand en het Diatessaron, vervolgens van de Heliand met de Nederlandse Levens van Jezus, en dit alles op grond van gemeenschappelijke afwijkende evangelieteksten. Vervolgens met de Pepysian Harmony, een Engelse evangelieharmonie. Daarna probeert hij de kodex die Liudger uit Italië heeft meegebracht nader te omschrijven. Wat die onafhankelijke evangelietraditie van Tatianus en van het Thomasevangelie nu eigenlijk inhoudt wordt besproken in de volgende hoofdstukken die overigens niet overal waterdichte bewijzen leveren (blz. 42: de Syrus Sinaiticus leest niet ‘de plaats waar’; blz. 51: het feit dat Jezus aan het kruis azijn met gal in plaats van wijn met gal te drinken gehad zou hebben staat in vele handschriften en verwijst naar psalm 69: 22; blz. 56 de variant, ‘bleef op hem rusten’ staat wel in andere Markushandschriften, het tweede voorbeeld van bladzijde is terug te vinden in Lukas 6:6; blz. 58 dit voorbeeld lijkt veel op Mattheüs 18:7).

Dan spreekt de schrijver over het Evangelie van Thomas en geeft zijn visie op de relatie van Tatianus' Diatessaron, het Evangelie van Thomas, de kanonieke Evangeliën en het Evangelie der Egyptenaren (ekstrakanonieke bron van Thomas) en het Evangelie der Nazoreeërs ekstrakanonieke bron van Thomas en Tatianus) (blz. 69). Op blz. 79 vinden we de stelling van het gehele boek in kaart: de joodskristelijke traditie in de Nederlandse Levens van Jezus en de Heliand kwamen van Edessa, de hoofdstad van Syrië en de plaats waar mogelijk zowel het Thomasevangelie als het Diatessaron zijn geschreven, via Monte Cassino naar Utrecht. Vandaar komt de evangelieharmonie naar Werden en Affligem. In Werden dicht de Fries Bernlef in het oudsaksisch (aan het Fries verwant) de Heliand, Willem van Affligem wordt later abt van Sint-Truiden en schrijft daarna een leven van Sinte Lutgart het oer-‘Leven van Jezus’. Na zijn dood ontstaat daaruit het Luikse en de andere Diatessarons. Het Luikse direkt, de andere via een gevulgatiseerde bewerking van het archetype (blz. 30).

‘Er is geen twijfel aan dat de eerste Nederlandse bijbelvertaling in de kring van Willem van Affligem is ontstaan en geboren is uit de geest van de Vlaamse mystiek’ (blz. 125). Dat is de uitgever van de Diatessarons, prof. de Bruin, met prof. Quispel eens. Maar veel verder gaat de overeenkomst niet, wat blijkt uit zijn dissertatie en de inleidingen op de uitgaven van de Diatessarons. Hij houdt het erop dat de Middelnederlandse levens van Jezus een originele, kreatieve kompilatie vormen van de Evangeliën. Het Luikse Diatessaron is het voorbeeld voor alle andere en als Willem van Affligem overleden was toen dit ontstond dan is het toch in zijn geest samengesteld.

In dit verband is de samenvat-

[p. 146]

tende opmerking van J. Deschamps in zijn Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse biblioteken, Brussel, 1970, blz. 145, van belang: ‘In de proloog en in de glossen (van het Luikse leven van Jezus) zijn echter de bewijzen te vinden dat deze evangeliënharmonie niet van Tatiaanse herkomst is, maar door de vertaler zelf samengesteld. In de proloog zegt hij dat hij op verzoek van een vriend deze harmonie uit de vier evangeliën heeft bijeengebracht en als het nodig bleek, de tekst met verklaringen uit de exegetische literatuur heeft aangevuld. De wendingen die door D. Plooij voor syricismen werden gehouden, waren veelal in de 13e eeuw in Brabant en Vlaanderen gangbare uitdrukkingen, die ook bij Van Maerlant en zijn tijdgenoten worden aangetroffen. De van de Vulgaat afwijkende lezingen zijn aan bijbelcommentaren ontleend, waarin de geciteerde bijbelplaatsen een oudere tekstvorm dan de Vulgaat vertonen.’

Dat is wel een heel andere visie. Quispel tracht zijn stellingen te bewijzen door 10 tekstvergelijkingen van de Levens van Jezus met Heliand, Diatessaron en Thomasevangelie (blz. 81-123). Dit is de kern van het boek. Men oordele zelf of ze overtuigend zijn.

Hoe het ook zij, het boek van Quispel is de moeite waard om te lezen, ook al is de bewijsvoering misschien wel eens wat zwak. Maar een ding is zeker: wat ook hun oorsprong zij, de Levens, met name het Luikse Diatessaron, zijn een meesterstuk van vroegnederlandse taalkunde.

Drs. M.F.G. Parmentier, Oxford

Prof. dr. G. Quispel: Het Evangelie van Thomas en de Nederlanden, U.M. Elsevier, Amsterdam, 1971.