Ons Erfdeel. Jaargang 15

publikaties

Angelsaksers bekijken Nederland.

Bijna tegelijk verschenen twee Engelstalige boeken over Nederland, het ene geschreven door een Brit, het andere door een Amerikaan. Het is interessant de twee boeken naast elkaar te bespreken.

Het eerste werk is van de hand van Frank E. Huggett, over wiens Modern Belgium wij vroeger met waardering geschreven hebben (O.E. 13-2). Het heeft een gelijkaardige titel: The Modern Netherlands. De slotwoorden van het boek typeren zeer goed de houding die de auteur aangenomen heeft tegenover zijn onderwerp: ‘The Dutch, as a whole, remain a very loveable people, even if they sometimes doubt it themselves’. De simpatie die uit die woorden spreekt belet Huggett niet ook minder ‘loveable’ trekken en gebeurtenissen in zijn werk te betrekken, maar niet zelden neemt hij de Nederlandders tegen hun zelfkritiek in bescherming.

The Modern Netherlands bevat informatie over vrijwel alle aspekten van Nederland en begint met zijn vroegst bekende geschiedenis. In het hoofdstuk ‘Before the Revolte’ legt Huggett behoorlijk de nadruk op de verscheidenheid, de tegenstrijdige belangen soms, van de gewesten die gezamenlijk als de Lage Landen aangeduid werden (p. 10-11), om in het tweede hoofdstuk, ‘The Eighty Years' War’, een stelling in te nemen tussen Motley (de afscheiding was een strijd tussen de demokratische, vrijheidslievende protestanten in het noorden en de tyrannie van het katolieke Spaans bewind) en Geyl (de scheidingslijn is puur oorlogstoeval en er was geen historische voorbestemdheid tot een Calvinistisch noorden en een katoliek zuiden). De voorzichtige Huggett laat er echter geen twijfel over bestaan: het Nederlands stamt niet van het Platduits af, en, iets verder: ‘the will for the seven provinces of the north to coexist as a nation did not precede the revolt, but was fashioned by the circumstances and the course of the revolt itself’.

Het derde hoofdstuk, ‘The Golden Age’, geeft niet veel meer dan historische feiten en glijdt vlug over de artistieke en kulturele aspekten van die eeuw heen. Ook in Modern Belgium kwam de kultuur trouwens het minst aan haar trekken; het is duidelijk niet de voornaamste bekommernis van Huggett. Nog twee korte hoofdstukken rondom het overzicht van Nederlands geschiedenis af. Ze waren nodig om het hedendaags Nederland te begrijpen, aldus de auteur, die daarop een belangrijk hoofdstuk laat volgen: ‘Changes in Society’.

Zijn opinie van simpatiserend buitenlander komt hier op neer: Nederland was een van de ach-

[p. 141]

terlijkste landen van West-Europa, maar haalde zijn achterstand nu in en staat in sommige opzichten aan de spits (immigratiepolitiek, welzijnszorg, kultuur en kunsten). Vooral voor de vrouw is er veel veranderd, zij het vooral in de allerlaatste jaren. Toch blijft een vrouw met kinderen meestal thuis en staat het familieleven nog altijd centraal. Er zijn niet zulke grote verschillen tussen arm en rijk als bijvoorbeeld in Groot-Brittannië, maar het klassenonderscheid, hoe gekamoefleerd ook, is nog altijd ‘the most rigid aspect of society’. ‘Rank is still one of the most important concepts in Dutch society... Everyone is expected to know and to keep his place’. Dit verklaart misschien de felle pogingen van de laatste jaren om tot een opener samenleving te komen (Provo, D'66, Kabouters). (Noteer alvast dat het tweede te bespreken boek helemaal in het teken van dat ‘to know and to keep his place’ zal staan).

Na dit hoofdstuk begint de eigenlijke, koele ontleding van het Nederland van nu. De Kerken (ik weet niet of de auteur op p. 84-85 niet ietwat overdrijft), de kommunikatiemedia en de kultuur (in een al te kleine notedop), de politieke partijen, de regeringsvorm, het Hof, het onderwijs, de welzijnszorg, de ekonomie (met veel lof voor de ruimtelijke ordening), de buitenlandse politiek en de defensie. Een apart hoofdstuk schetst het verlies van Indonesië en de huidige situatie van Suriname en de Nederlandse Antillen.

Alles wordt dan nog eens samengevat in het laatste hoofdstuk, ‘Prospect and Retrospect’, waarin Huggett tot de konklusie komt dat Nederland is gaan beseffen dat het opnieuw een eigen inbreng kan hebben in de wereld, en dat eindigt met de liefdesverklaring die ik in het begin van de bespreking citeerde. Een schat aan gegevens bieden tenslotte de bijvoegsels en de uitvoerige bibliografie. Een kompilatiewerk van de beste soort, dat opsomt, slechts weinig interpreteert en op die manier een voor mijn gevoel betrouwbaar encyklopedisch beeld geeft van het hedendaagse Nederland.

Het tweede boek heet The Pillars of Society en werd geschreven door William Z. Shetter. De auteur is zeker niet onbekend met de Nederlandse kultuur: hij studeerde ondermeer aan de universiteiten van Leiden en Groningen en doceert momenteel Nederlandse taal, literatuur en kunstgeschiedenis aan de Indiana University, Bloomington, Ind. (U.S.A.). Hij is lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en van de Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis.

The Pillars of Society is een totaal ander werk dan The Modern Netherlands. Het is geleerder, moeilijker, en het neemt tezelfdertijd een hogere vlucht.

Ook The Pillars of Society had kunnen aanvangen met een geschiedkundig overzicht, maar hier ligt het niet zo eenvoudig, want Shetter zegt al onmiddellijk dat zijn lezers beter een geïllustreerde kultuurgeschiedenis van Nederland bij de hand kunnen hebben en raadt zelfs bepaalde titels aan. Het is er hem niet om te doen zo'n volledige kultuurgeschiedenis zelf te schrijven, maar hij wil als buitenstaander de eigenheid van de Nederlandse kultuur proberen aan te tonen aan andere buitenstaanders. Hij ziet daarbij in de Vlaamse kultuur, niettegenstaande ‘the same standard language’, een ‘distinctly different culture’.

Daarna verklaart Shetter de titel van zijn boek, - ook de titel van het eerste hoofdstuk -, die natuurlijk afgeleid is van ‘zuilen’, ‘verzuiling’. Het Ingewikkelde spel (daar heb je het woord dat Shetter voortdurend zal hanteren!) van de verschillende zuilen die toch maar één, onvervangbare kultuur vormen, wordt hier kort geschetst. Het zal in het hele boek centraal staan..

In het tweede hoofdstuk legt de auteur de spelregels uit, maar dan hoofdzakelijk vanuit de taal. Wat dan een tweede basiskenmerk is van zijn boek, dat in de inleiding al is aangekondigd. Shetter ontleedt het taalgebruik en de sociale omgang (vooral jij tegenover u, dialekt tegenover standaardtaal, spreektaal tegenover schrijftaal) om te komen tot de regels die de gekompliceerde Nederlandse samenleving in labiel evenwicht houden. En gaat dan in de volgende hoofdstukken terug naar het verleden, vooral in de voetstappen van Huizinga en Jan en Annie Romein.

Zoals Huggett ziet Shetter niet

[p. 142]

veel eenheid in de kultuur van de Lage Landen vóór de Burgondiers (p. 42), wat hem er niet van weerhoudt wat verder (p. 50) de Vlaamse primitieven te gebruiken als bewijsmateriaal voor de kulturele evolutie in het noorden. Maar goed, laat ons met hem aannemen dat de Vlaamse primitieven evengoed de voorouders zijn van de latere kultuur in Nederland als Lucas van Leiden of Jan van Scorel. Ze hebben allen, en na hen Bosch en Breugel, de zin voor het detail gemeen, het detail dat ze verheffen tot een hoog niveau van simbolische betekenis.

Van de schilders stapt Shetter in hoofdstuk 5 over naar de geestelijke leiders en keert zodoende terug naar het spelelement in de kultuur. Want was het niet Erasmus die de lof der zotheid zong? En werkten de rederijkers niet een hyperverfijnd raderwerk van spelregels uit voor hun gewrochten? Toen kwamen de godsdienstonlusten aan de evolutie van de kultuur tegelijk een wending en een versnelling geven. Aan de kultuur die van het midden der 16e eeuw af in tweeën splijt en uitgroeit tot twee samenlevingen en twee kulturen (p. 79). De auteur schetst dan de essentie van de Gouden Eeuw en de geboorte van het labiel evenwicht tussen andersdenkenden dat de definitieve plooi zou geven aan Nederlands samenleving, en steunt daarbij op de geschriften van Coornhert, een poging ‘to formulate an ethical philosophy that could serve as a reasoned guide to practical, everyday living’.

De schilders, de rederijkers, Geert Grote, Erasmus, Coornhert, de ontwikkeling van de spelregels is te volgen. Maar het wordt moeilijker. Hier begint Shetter het ontstaan van een algemeen Nederlands te onderzoeken, met het Hollands als basis en met een diepgaande beïnvloeding door het Brabants. Een algemeen Nederlands dat in zijn oorsprong de taal was van een stedelijke bevolking, en speciaal van de elite van Amsterdam, met haar dubbele oorsprong. Op zoek naar bewijsmateriaal voor zijn standpunt probeert Shetter de onwikkeling van de samenleving te volgen in de literatuur en de schilderkunst van de Gouden Eeuw, de Verlichting en de 19e eeuw (Beets en Couperus. Multatuli komt slechts terloops even aan bod). Ik kan niet in detail ingaan op zijn betoog en zal liever proberen weer aan te knopen bij het meesterlijke veertiende hoofdstuk, ‘Contemporary challenges’.

De schrijver zelf keert hier terug naar zijn uitgangspunt, namelijk de rel rond Zo is het toevallig ook nog 's een keer en zet die nu naast de beroering bij het verschijnen van Ik Jan Cremer. Shetter heeft het verleden afgespeurd naar ontstaan en evolutie van de spelregels die, volgens hem, de Nederlandse kultuur meer dan welke andere kultuur ook typeren. Nu gaat hij dat illustreren met overtredingen van de ongeschreven wetten, en met het gebruik van bepaalde goedkeurende of afkeurende adjektieven, waarvan hij schrijft: ‘Understanding of their use (which is not all the same thing as their dictionary meaning) involves familiarity with no less a matter than the role assigned by the culture to the individual and his reactions’.

Het Nederlands heeft, aldus Shetter, een opvallend groot aantal van die woorden die behoren tot de ‘game-playing sort’: hij staat in de tekst stil bij ‘gek’ en ‘vervelend’, en verwijst in de voetnoten onder meer nog naar ‘fatsoenlijk’, ‘naar’, ‘keurig’ en ‘brutaal’. Hij besluit eruit dat de eenvormige zeden, eeuwen geleden geschapen door een zelfbewuste, maar konservatieve middenstand en daarna verder gevormd in de eksklusieve kringen van de Regenten, dat die zeden niet gestorven zijn. Al is er in de loop van de eeuwen onbetwistbaar een evolutie van de moraal geweest, het valt bezwaarlijk te loochenen dat de spelregels ‘remarkably stable’ gebleven zijn en dat ze de kultuur gegoten hebben ‘into a mold of which no member of the culture is unaware’. Dat Jan Cremer probeert het hele systeem om te keren is waar, maar of zijn poging en veel andere gelijkaardige uitdagingen enige serieuze invloed zullen hebben valt nog te bezien. ‘It is, apparently, only by creating well-secured individual bastions all playing by esentially the same rules that the clash of sharply-defined viewpoints inherent in verzuiling can be made productive rather than destructive’.

Voor mijn gevoel kan Shetters benadering niet van een zekere gewildheid vrijgepleit worden. Die gewildheid ten spijt is The Pillars of Society een merkwaardig werkstuk, waarvan ik alleen maar vrees dat het wat veel voorkennis bij de Britse of Amerikaanse lezer zal vereisen. Het vult echter Huggetts The Modern Netherlands prachtig aan, dat precies aan de kulturele kant wat tekorten vertoont. Gelukkig toeval dus dat beide boeken samen op de markt kwamen.

Jan Deloof

The Modern Netherlands, door Frank E. Huggett, Uitg. Pall Mall Press, 5 Cromwell Place, London SW7 - 1971 - 272 blz. - £ 2,75.

∏sp;

The Pillars of Society, Six Centuries of Civilization in the Netherlands, door william Z. Shetter. Uitg. Martinus Nijhoff, 9-11 Lange Voorhout, Den Haag - 1971 - 193 blz. - f 14,40.