Ons Erfdeel. Jaargang 15

[p. 137]

Frans-Vlaamse Taaltuin 24.

Hierboven heb ik Jozef Tillie herdacht aan wie deze rubriek onvoorstelbaar veel te danken had en nog een hele tijd zal hebben. Dankbaar zullen we aan hem terugdenken bij elk woord dat we uit z'n nog lang niet uitgeputte schat die hij ons naliet, zullen mogen aanhalen.

Prof. Paardekooper drukt me z'n tevredenheid uit, omdat het pers. vn. zoe (zij/ze) in de vorige rubriek eindelijk genoteerd werd. Ik kan hem bovendien nog meedelen dat ook Meneer Rommelaere in Ekelsbeke, bij wie ik zat tijdens de opvoering aldaar van Schaakmat door het ‘Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen’, met dit woord bekend is, zelfs zonder nadruk, en zonder misprijzen. In die zin schreef me ook Meneer Bellengé uit Wilrijk, die tot z'n veertiende jaar in Hondschote naar school gegaan is. Zoe gó kom, ‘ze zal komen’, b.v. J. Tillie had al vaak verteld dat zoe Steenvoords is voor ‘vrouwelijk konijn’, maar Rommelaere maakt er in z'n zoete Ekelbeeks een nog vriendelijker zoeige van: als typische verkleinvorm van het westelijk Westvlaams en het Zuidvlaams. Rommelaere verkneukelde zich intens in de taal van de Westouterse spelers; hij vond alleen dat ze wat te ver óverkwamen (dat was het woord dat hij gebruikte) met een teveel aan Franse woorden. Waarom zeggen ze vétérinaire, was z'n opmerking, we kennen toch ook pèremeeëster (letterlijk: paardemeester). Waarom heten die personen Pierre en Jean als we ze Piet en Jan kunnen noemen? Ik richt me nog even tot Paardekooper: ik wil niet nalaten om iets te putten uit een brief van Wim Sohier uit 1966, het was me toen ontgaan, waarin hij toen al meedeelt dat ook in Bambeke, waar z'n broer woont, nuus als onderwerpsvorm voorkomt: ‘nuus moen oltied zeeëre doen’ (wij moeten het altijd vlug doen).

Nog kort voor z'n dood speelde J. Tillie me de volgende uitdrukking en woorden toe uit z'n dialekt: gemak vor eeëre en soelóós vó geld, merkwaardig vanwege de typisch Frans-Vlaamse dubbelvorm, terwijl het ABN en de meeste dialekten maar het eerste deel kennen; grètsen, ‘spotten’, (zonder s bij De Bo); korte velte ‘kunstmest’ (ook bekend bij De Bo, maar meestal in het Westvlaams alleen in de betekenis van ‘beer’).

De Winnezelenaar uit huize ‘Vlaanderen’ in Bieren, u kent hem al: Jacques Fermaut, vergastte me op wat kostelijk Winnezeels. Je zoet zichten ej mó 't kaf mè (h)et, gezegd b.v. van een trouwlustige die al te kieskeurig geworden is: ‘je zou zeven dat je (nog) maar het kaf (over) hebt’. Merkwaardig is hier het vreemde (oude) ej i.p.v. daj in West-Vlaanderen.

't Is e booëzen, lat 'n mó los in e kromme stróte, gezegd van een olijkerd. ‘'t Is een slimme, laat hem maar los in een kromme straat’. Hetzelfde wordt door de verzamelaarster uit Bambeke, over wie we straks verder hebben, enigszins anders uitgedrukt: laet hem maer loopen in een kromme straete gy zult niet lange pynne hen m.a.w. laat die jongen maar betijen in moeilijke omstandigheden, je zult niet lang bang zijn. Ik hoop dat ik het goed geïnterpreteerd heb. Graag bevestiging hierover.

Fuln is een ander Winnezeels werkwoord ‘geweldig erop in slaan’ betekent het, b.v. met een stok of een (h)ammes (hakmes) op een okkernoteboom. Frans-Vlaanderen kent alleen okkenoten of okkeneuten.

Huweliken zien gruweliken is ook o.m. Winnezeels en deze duidelijk verstaanbare (al te pessimistische?) uitdrukking wijst er alweer op dat huwelijk in het Zuidvlaams van huis uit een volkswoord en geen schrijftaalwoord is zoals in het ABN. (H)ullebullig is Winnezeels maar ook bekend b.v. in Beveren aan de IJzer, naar W. Sohier me meedeelde: het betekent ‘hobbelig’, ‘oneffen’, gezegd van veld of wei, en doet denken aan hul of hil en missschien ook aan bult. De uitgang -ig wordt dof uitgesproken.

Nu een hekelend versje op de boeren die 's winters een lui leventje leiden, opgetekend uit de mond van de schoonmoeder van Jacques Fermaut in Zegerskappel:

te Siente Looëj
de boern slaapm in in 't (h)ooëj
de boerinn slaapm in de pluum
en z' (h)en luuzn lik grooëte duum

Met Sint-Elooi (1 december) slapen de boeren in het hooi, de boerinnen in de veren (pluimen) en ze hebben luizen als (lijk) grote duimen.

Het volgende plezierige versje is algemeen verspreid in Zegerskappel, Winnezele, Westkappel en ook in Westouter, getuige de spelers van Flor Barbry:

Meneeër paster sjooët en aster
Meneeër kaplóón gieng 'n gón vlóón
en Meneeër 'n deken gieng 'n opeetn

‘Meneer pastoor schoot een ekster, Meneer kapelaan ging hem vladen (villen) en Meneer de deken ging hem opeten.’ Ekster wordt in Hondschote èster uitgesproken en in Bambeke b.v. ouster.

Mevrouw S. Tillie-Meersseman spreekt nog goed Hondschoots:

[p. 138]

daar kon je vroeger in banketbakkerijen (h)ullekoeken krijgen: ronde luxe broodjes met scherpe randen in de vorm van een (h)ulle (‘deksel’), misschien hetzelfde als wat ze in leper mastellen noemen. Verder bestonden er in Hondschote en Steenvoorde ook anieskoeken, met de smaak van anijs.

Bestaan die lekkernijen hier of daar nog?

Kopperik ‘koppige vent’ is Kaasters. In het Volkerinkhoofs zeg je niet gewend maar gewund. Vrouwmoeder Monsterleet, bij wie ik dat laatste natuurlijk opgetekend heb, gebruikte schuitig in een ongewone betekenis: sjuutig van d' (h)itte: De Bo kent schuitig alleen in de betekenis van lomp, hier zal het iets als dronken, onhandig betekenen. 't Nooëdigste vooëre is ook een van haar vlotte zegswijzen: het is verder algemeen Westvlaams dacht ik, alleen typisch vanwege de weglating van de eind-n bij voren.

In Ekelsbeke zo wel als in Duinkerke zelf heten vissers en visvrouwen wel eens visjenier en visjenierege, maar ook visverkopers en ‘viswijven’ heten zo, met alle mogelijke nuances.

De Heer Bellengé herinnert zich hoe z'n vader in Houtem nog wel eens ‘God vorder je’ gezegd heeft, maar alleen tegen z'n goede bekenden, en dan samengetrokken tot Godvorje. Tusjetarve uit het vorige taaltuintje is hem ook bekend als Warrems en Killems, terwijl bèèr(h)oend in Hondschote de uitspraak krijgt van beur(h)oend. Bij de dorsmachine hoorde voor de oorlog de perse (persmachine om het stro tot balen te persen), merkwaardig omdat de meeste Westvlamingen de voorkeur bleken te geven aan het Franse presse. Aren lezen heet in Hondschoots zangen (zanten in het algemeen Westvlaams). En in De Moeren (gewone naam voor Moerekerke bij Hondschote) bestonden er voor de oorlog deuxsoenóren en cinqsoenóren: muntstukjes van twee of vijf sous, tien of vijfentwintig centien.

We kunnen nu nog even doorgaan met de onhandig neergepende zegswijzen uit Bambeke, waar we de vorige keer mee begonnen zijn. Het dokument is op zichzelf tegelijk een getuigenis van gehechtheid aan de moedertaal en een aanklacht tegen het verbod van Nederlands onderwijs, want om goed te kunnen lezen wat ze schrijft moeten we vaak aan de Franse spelling denken: b.v. g = zj, ou = oe en de g (in het Westvlaams h) wordt gewoon niet gespeld omdat die als een glottislag aangevoeld wordt. Zie maar na in wat onmiddellijk volgt.

84 ghreeuwn en dout een zeer en slaang deurn niet lang. Schreeuwen doet geen pijn en slaan duurt niet lang. Troost voor iemand die uitgescholden of geslagen wordt. De verzamelaarster heeft ook moeite met de woordbegrenzing, vandaar de n bij deurn die eigenlijk bij niet hoort...

86 soorte met soorte en papen met zywins: soort bij soort en papen bij zwijnen. Tussen de z en de w van het laatste woord wordt een tussenklank vermoed. Zou deze antipaapse zegswijze nog uit de geuzentijd stammen?

87 loopen als het peerd stael huittis: lopen (hollen) als het paard de stal uit is, m.a.w. te laat komen. Opnieuw die moeite met de woordbegrenzing bij ‘uit is’. Bovendien krijgen we een overbodige doffe h bij uit. De geassimileerde t bij 't stal (Westvlaams voor de stal) wordt gewoon niet opgemerkt...

92 het zyn nog vele dagen in de luch en de muysen en eeten gen. Er zijn nog veel dagen in de lucht (op komst: merkwaardige voorstelling van zaken) en de muizen eten (er) geen. ‘Je moet je niet zo haasten’. Terwijl heel wat woorden zuiver gespeld worden, bekend als ze blijken te zijn uit teksten (misschien uit Tisje Tasjes almanak of uit Vlaamse hoekjes in de plaatselijke bladen) worden andere woorden vrij zuiver fonetisch weergegeven, b.v. gen: met de Westvlaamse verkorting bij geen.

95 Geld op den tap is geen achterklap: kontant geld voorkomt ruzie. Vermoedelijk letterlijk overgeschreven uit Tisje Tasjes almanak of zo: want hier wordt ook ‘geen’ goed gespeld. (Tap = tapkast/toonbank).

99 niet zeggen is swyen en buyten is voor de deure: niet(s) zeggen is zwijgen en buiten is voor de deur. Tillie voegde er in zijn Steenvoords nog aan toe: en nauwers gón is tuusbluuvn: nergens gaan is thuisblijven. Antwoord als iemand iets niet wil verklappen b.v. Merkwaardig is swyen: door sandhi wordt de z van zwijgen s, en de als h uitgesproken g wordt alweer verdonkeremaand...

101 klappen luck ee haeyn: praten als een gaai: zotteklap verkopen. Opmerkelijk hoe hier de g van gaai die als h uitgesproken wordt, nu eens echt fonetisch gespeld wordt. Ook de i van lik gaat in dat dialekt naar een gedekte u toe, vandaar luck, waarbij misschien Engelse invloed meespeelt?

Nogmaals een dank u wel voor alle brieven en mondelinge mededelingen, en graag veel nieuwe opmerkingen en aanvullingen.

C. Moeyaert

Deken de Brouwerstraat 3, 8900 leper