Ons Erfdeel. Jaargang 15

In memoriam Frans Masereel.

Zelfportret (1947), door Frans Masereel.

August Vermeylen heeft eens de bekende slagzin ‘Vlaming zijn om Europeër te worden’ gelanceerd. Van deze slagzin is de houtsnijder Frans Masereel het prototype. Achteraf bekeken is er zelfs een korrektie mogelijk en zou men de slogan, altans wat Masereel betreft, kunnen verruimen in de zin van ‘Vlaming zijn om universeel te worden’.

De pas overleden kunstenaar is inderdaad een figuur van onomstreden internationale betekenis. ‘Indien alles zou vergaan,’ schreef Stefan Zweig in de jaren twintig, ‘de boeken, de monumenten, de fotografische dokumenten en de mémoires, dan zouden de houtsneden, die Masereel de laatste jaren heeft geschapen, voldoende zijn om onze huidige wereld herop te bouwen en bovendien zou het ons gegeven zijn in deze bladen de gevaarlijke geest, het genie en het psychisch tempo van onze tijd te beleven’.

Frans Masereel reisde veel, zag veel, had kontakt met zeer veel grote artiesten, illustreerde meer dan 200 boeken. Duizenden houtsneden van zijn hand werden in alle landen verspreid. Hij stelde in de hele wereld ten toon, ook in Rusland en China (zijn ekspositie te Peking lokte 50.000 bezoekers). Hij kreeg de prijs van graveerkunst op de Biënnale van Venetië, gaf les te Saarbrücken, was doctor honoris causa van de Humboldt-Universiteit in Oost-Berlijn, verbleef sedert jaren in Zuid-Frankrijk en bleef desondanks innig verbonden met het stukje vlak, Vlaams land waar hij geboren en getogen werd.

Masereel verliet reeds voor de eerste wereldoorlog zijn land en keerde er niet meer weer, tenzij voor korte bezoeken, maar zijn streek en zijn mensen leefden in hem na. Toen hij de dertig voorbij was gaf hij een reeks houtsneden uit, getiteld Souvenirs de mon Pays (1921) en vijfendertig jaar later, in 1956, hernam hij hetzelfde tema in de honderd prenten van Mijn Land, begeleid door de veelzeggende verzen van Prosper Van Langendonck:

En zwijgend gaan we en ingetogen
met al dien rijkdom in onze ogen
en al dien rijkdom in 't gemoed...

Op het einde van zijn leven was Masereels heimwee sterker dan ooit. Geruime tijd koesterde hij het plan zich een huisje in het Vlaamse land aan te schaffen. Zoals het zijn wens was werd het stoffelijk overschot van de beroemde houtsnijder van Zuid-Frankrijk naar Gent overgebracht. Het stond opgebaard in het Museum voor Schone Kunsten. Passend werd Frans Masereel begraven op het Campo Santo te Sint-Amandsberg, waar zoveel belangrijke Vlamin-

[p. 104]

Uit: Les morts parlent (1917-18), door Frans Masereel.

gen rusten. Hij ligt nu in dezelfde rij van de toneelspeler Staf Bruggen en van de romancier Fillip De Pillecijn.

Om Masereel te situeren kunnen we niets beter doen dan zijn eigen woorden aan te halen. In het Gentse tijdschrift Kunst liet hij, in 1931, de volgende getuigenissen afdrukken:

‘Ik ben geboren op 31 juli 1889 te Blankenberge, in Vlaanderen. Mijn ouders zijn Vlamingen. Mijn kinderjaren waren zeer gelukkig, want ik heb veel gespeeld en weinig geleerd. Mijn studietijd bracht ik door te Gent. Daar bezocht ik ongeveer zes maanden de Akademie (nota van ons: hij kreeg er les van Jules De Bruycker, maar bestuurder Delvin gaf hem de raad de wereld in te trekken, omdat hij niets meer te leren had). Daarna verbleef ik vrij lang in Duitsland, Engeland, Tunis en Zwitserland en enkele jaren te Parijs. Ik heb veel getekend en denk het later nog veel te doen. De school van het leven, van de straat, was de enige die mij belang inboezemde en ik ben er van overtuigd dat deze school nergens zo levendig is als te Parijs. Ik heb echter noch lust, noch tijd lang over mezelf te spreken. Dit wil ik er nog bijvoegen: onder alle kunstenaars, zowel levende als dode, is Van Gogh mij het liefst, als mens en als schilder.

- Ik ben niet genoeg esteet om er alleen maar bevrediging in te vinden dat ik kunstenaar ben

- Ik heb altijd geloofd dat een kunstenaar ook het recht heeft mens te zijn en dat het feit dat men als werktuig een tekenstift of een penseel gebruikt niet noodzakelijk iemand buiten de gemeenschap moet plaatsen of hem ongevoelig moet maken voor het menselijke en sociale drama.’

Bovenstaande uitspraken wijzen er op dat Masereel niet alleen een artistieke, maar tevens een menselijke boodschap wenste uit te dragen. Dit blijkt eveneens uit de woorden van de Amerikaanse dichter Walt Whitman, die hij als motto voor zijn ‘Boek der Uren’ gebruikte: ‘Wanneer ik geef, geef ik mezelf.’

Bij het overschouwen van de loopbaan van Masereel is het onweerlegbaar dat hij zichzelf en zijn roeping heeft gevonden tijdens de eerste wereldoorlog. Verblijvend te Genéve en o.m. bevriend met Romain Rolland, klaagde hij met honderden pakkende tekeningen in ‘Les Tablettes’ en ‘Les Feuilles’ de oorlogsgruwelen en -schuldigen aan. Hij manifesteerde ter zelfder tijd zijn menselijke bekommernissen, zijn strijdbaarheid en zijn sociaal engagement in zijn eerste bundels houtgravuren: ‘Debout les Morts’, ‘Les Morts Parlent’ en ‘25 Images de la Passion d'un Homme’, alle ontstaan in de periode 1917-1918.

In deze periode werd Masereel, om de woorden van Thomas Mann te gebruiken, van een Vlaamse realist een Europese figuur. Aan de Duitse schrijver verklaarde Masereel: ‘Voor de oorlog hield ik het vooral bij het écht-Vlaamse realisme: de kermis, het volksbal, de matrozen. Ik maakte massa's schetsen naar het leven. Maar de diepere zin van dat alles ontsnapte mij en nu weet ik dat het eerst de oorlog is geweest die mij alles duidelijk heeft geopenbaard.’

‘De kunst van Masereel,’ noteert Thomas Mann, ‘oordeelt onze maatschappij en klaagt ze aan. Maar ze doet dit vrij-menselijk, natuurlijk, uit kunstenaarsnoodzaak en niet uit een soort ideële verbetenheid.’

Ondanks het feit dat Masereel vaak heeft geschilderd en een aanzienlijk aantal tekeningen heeft gemaakt, zal hij toch vooral als houtsnijder de kunstgeschiedenis ingaan. De houtsnede, die een gemakkelijke verspreiding mogelijk maakt en op een ruim aantal eksemplaren af-

Tegen de muur, uit: 25 Images de la Passion d'un homme (1918), door Frans Masereel.

[p. 105]

De Visser, uit: Souvenirs de mon Pays (1921), door Frans Masereel.

gedrukt kan worden, heeft Masereel een internationale reputatie en een ongewone populariteit bezorgd. De filmische verteller Masereel (mogen zijn ‘25 Images de la Passion d'un Homme’ niet als een der eerste moderne beeldromans worden beschouwd?) heeft steeds tot de verbeelding van de massa gesproken. De direktheid van zijn uitgesproken zwart-wit procédé heeft nooit misle.id. Als kopman van de ‘Grote Vijf’ (dat is de benaming van Masereel, Jozef Cantré, Jan-Frans Cantré, Van Straten en Joris Minne, of de vijf kunstenaars die de renaissance van de houtsnijkunst in ons land hebben ingeluid en bevestigd) heeft zijn pionierswerk universele allure gekregen.

Volgens professor Louis Lebeer staat Frans Masereel ‘kronologisch en vanwege de stuwkrachtige invloed die van hem is uitgegaan, aan het vertrekpunt van de hedendaagse houtsnede in ons land. Ook internationaal en wegens de draagwijdte van zijn oeuvre beheerst hij, met enkele andere groten, de xylografische produktie uit de eerste helft van de twintigste eeuw.’

Hoewel Masereel in het werk van zijn latere jaren een minder sterke hand toonde en een herhaald gemis aan... hoogspanning illustreerde, kan aan de universele waarde van zijn beste prenten en blokboeken niet worden getornd. Ook hun aktualiteit blijft dwingend en om dat te bewijzen schrijven we een tekst over, verschenen in de jaren dertig in Huib Hoste's maandschrift ‘Opbouwen’. Die tekst zou vandaag geschreven kunnen zijn over een kunstenaar uit de jaren... zeventig. Hij luidt:

‘Masereel is in de eerste plaats houtsnijder. Maar Masereel is bovendien een simpatieke verschijning: hij is een opstandige die de durf bezit zijn gevoelens uit te spreken. Hij komt in verzet tegen oorlog en militarisme en geeft ons snedige platen, die zo diep zijn en zo scherp van waarheid dat de censuur hun verspreiding verbiedt. Hij ziet de onrechtvaardigheid en brutaliteit van velen en snijdt die onmeedogend en zonder aarzelen in zijn blok. Hij verhaalt, zonder er doekjes om te wikkelen, van diegenen die gebukt gaan onder de last van het saaie leven, van diegenen die bedrogen uitkomen. Masereel klaagt de wantoestanden aan welke zijn scherp oog langs alle kanten ontwaart. Hij is voortdurend in opstand tegen de misbruiken van “de maatschappij” en “de beschaving”. Daarom staat Masereel bij de machthebbers slecht aangeschreven. Hij gooit roet in het eten! Hij zegt waarheden! Masereel klaagt echter niet aan als een ongevoelige. Zijn opstandigheid verraadt een grote liefde voor het leven.’

Masereels verbeeldingsrijk en tevens zo leesbaar werk vormt één der hoogtepunten van de moderne grafiek. ‘Het zal steeds een onaanvechtbare verdienste van Masereel blijven,’ schrijft professor Lebeer, ‘dat hij is uitgegroeid tot één der meest universeel-menselijke vertegenwoordigers van zijn tijd. Hij heeft de konflikten van zijn eeuw ontmaskerd, zonder zijn toevlucht te nemen tot de karikatuur. Hij heeft het beeld van de kosmopolitische grootstad geschapen, benevens de majesteit van het beton, de macht van het metaal,

Skyskrapers (1926), door Frans Masereel.

de brutaliteit van het kanon en de spanningen van de fabriek.’ Het lijdt geen twijfel dat Masereel zal voortleven als grootmeester van de houtsnijkunst, als kunstenaar van wereldformaat, maar dat hij ook een plaats zal blijven behouden als ‘eeuwig’ kontestant en als onovertroffen waarnemer van de menselijke komedie van onze eeuw.

Jan D'Haese