Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 177]

tijdschriften en boeken

25 jaar Vlaamse Beweging, deel 3 en 4.

In Ons Erfdeel van september 1969 (13e jg., 1) besprak ik de delen 1 en 2 van het nieuwste werk van dr. H.J. Elias, 25 jaar Vlaamse Beweging, waarin de geschiedenis van 1914 tot en met 1928 behandeld wordt. In de delen 3 en 4 geeft de auteur het verhaal tot het uitbreken van de tweede wereldoorlog, met een kort slothoofdstuk (IV, blz. 154-160) over de maanden van september 1939 tot mei 1940. In deel 4 zijn een uitvoerige ‘kronologische tabel’ (blz. 161-195), een zeer uitgebreide bibliografie (blz. 196-240) en een register opgenomen. Het register bevat persoonsnamen - met, als summum van perfektie, geboorte- en sterfjaar van alle in het werk voorkomende personen, voorzover de auteur deze gegevens kon achterhalen -, en voorts de namen van dagbladen, weekbladen en andere periodieken, alsmede de afkortingen van in hoofdzaak organisaties. Tenslotte wordt een korte lijst van ‘storende fouten, aanvullingen en terechtwijzingen’ voor al de 4 delen gegeven. De uitvoerigheid en de akribie waarmee het hulpapparaat - kronologische tabel, bibliografie en register - werd opgezet, zijn kenmerkend voor het gehele werk. Elias heeft alle - of, om voorzichtig te zijn, vrijwel alle - bronnen die ter beschikking staan gebruikt en deze zeer nauwgezet verwerkt in een goed opgebouwd historisch relaas. Ook deze delen 3 en 4 zijn een uitermate degelijk en bovendien zeer leesbaar geschiedverhaal. Toch hebben ze me enigszins teleurgesteld.

In het woord vooraf in het eerste deel schreef Elias: ‘Dragen trouwens niet alle historische werken, zodra de historicus overgaat van de dode kroniek naar de levende geschiedenis, zeer sterk de stempel van de persoonlijke opvattingen van de geschiedschrijver in de interpretatie en samenhang van de gebeurtenissen die hij wil verhalen? Dit geldt onvermijdelijk en in nog hogere mate voor onderwerpen uit de hedendaagse geschiedenis. Wij hebben gestreefd naar objectiviteit, maar zijn er ons van bewust dat wij deze onmogelijk konden bereiken.’

Vanaf 1929 speelde Elias een belangrijke rol in het Vlaams-nationalisme. In mijn recensie van de eerste twee delen kwam ik tot de konkluzie, dat de auteur tegenover de geschiedenis van de jaren twintig, die hij nog grotendeels als toeschouwer, zij het als een vrij geëngageerde toeschouwer, beleefde, op knappe wijze distantie heeft weten te bewaren, maar dat in dit opzicht de werkelijke krachttoer nog moest komen in de twee delen, waarin de historikus Elias ook de handelingen van de politikus Elias en alles waar deze voor stond moest beschrijven. Welnu, ik meen, dat de historikus Elias in deze krachttoer niet is geslaagd. Laat ons vooropstellen, dat hem hiervan geen verwijt gemaakt mag worden. Het ging hier met recht om een krachttoer. Getuige zijn hierboven aangehaalde uitlating was Elias zich er terdege van bewust, dat hij voor een vrijwel onmogelijke opgave stond.

Dat ik toch enigszins teleurgesteld ben over de laatste twee delen is dan ook het gevolg van kennelijk te hoog gespannen verwachtingen mijnerzijds. Ik koesterde de, naar ik dacht gegronde, hoop, dat de historikus van de magistrale Geschiedenis van de Vlaamse gedachte, mede gezien de twee eerste delen van 25 jaar Vlaamse Beweging, in staat zou zijn geweest werkelijk afstand te nemen tot zijn eigen politieke verleden.

Uiteindelijk is ieder historisch oordeel subjektief; het wordt bepaald door de persoonlijke vizie en overtuiging van de historikus. Een groot geschiedwerk is een spanningsveld, waarin persoonlijke vizie en streven naar objeklivering van het verleden telkens weer tot een sinteze gebracht worden. In dit opzicht is Elias' Geschiedenis van de Vlaamse gedachte op vele plaatsen een werkelijk groot geschiedwerk. Men begrijpt, dat voor een historikus die rechtstreeks medespeler is geweest in het gebeuren dat hij beschrijft, een dergelijke sinteze wel bijzonder moeilijk te bereiken is, als het al niet, zoals ik hierboven schreef, een haast onmogelijke opgave is. Het houdt onder meer in, dat de historikus eigen opvattingen en eigen pozitie in het gebeuren in diskussie stelt, altans bij wijze van probleemstelling. Dit behoeft overigens niet noodzakelijk te leiden tot een oordeel, dat in konkreto zeer ver afwijkt van dat van de vroegere medespeler.

Elias is in deze twee delen de direkte medespeler gebleven. Zijn vizie is in wezen die van een partijman - zonder de pejoratieve betekenis die men vaak aan deze term hecht -, die bedreven en gewetensvol het historische ambacht in engere zin bedrijft. Zijn historisch vakmanschap in engere zin heeft hen paradoksalerwijs wellicht verhinderd een diepgaande analyse te geven, samenvattend de grote lijnen van het gebeuren als geheel te schetsen, zoals hij dit in zijn Geschiedenis van de Vlaamse gedachte telkens zo schitterend deed. In wezen bekijkt de historikus Elias in de jaren zestig het gebeuren van de jaren dertig in hetzelfde perspektief als de partijman Elias dat destijds deed. Hij geeft een gedetailleerde beschrijving van de gebeurtenissen en hij ontleedt de afzonderlijke gebeurtenissen zeer nauwgezet, maar wat ontbreekt zijn beschouwingen en is vooral een slotbeschouwing, waarin de grote vraagstukken zoals de positie van de Vlaamse Beweging in het Belgische politieke en sociale leven en van het Vlaams-nationalisme in de Vlaamse Beweging, zoals met name de ideologische oriëntering van het Vlaams-nationalisme in hun totaliteit aan de orde gesteld worden. Er is zelfs geen slotbeschouwing. Elias deelde me mee niet in staat te zijn geweest, ondanks een aantal pogingen daartoe, een slotbeschouwing te schrijven. Vooral het laatste deel is een soms nogal vlak, kroniekachtig verhaal geworden.

Ik schreef, dat de historikus Elias de gebeurtenissen

[p. 178]

in wezen nog beschouwt zoals de partijman Elias dat in de jaren dertig deed. Laat mij dat met enkele voorbeelden duidelijk maken. Elias behoorde in het V.N.V. van de jaren dertig tot de demokratische vleugel. Voor hem betekende de nieuwe oriëntering na 1933 niet meer dan, zoals hij in 1934 schreef, ‘het standpunt kiezen tegenover de grote politieke en sociaal-ekonomische vraagstukken van onzen tijd, doch geenszins het begin van rechts-revolutie in Vlaanderen’. Gezien in dit licht was, ook nog naar het oordeel (III, 161 e.v.) dat Elias tans inneemt, de overgang van Herman Vos, tot in 1932 leider van de Vlaams-nationalistische fraktie in de Kamer van Volksvertegenwoordigers, naar de socialistische partij moeilijk te motiveren. De beginselverklaring - aldus Elias - van het V.N.V. had voor Vos aanvaardbaar moeten zijn. Diens overgang was dan ook veeleer het gevolg van het feit dat hij geen nationalist meer was. ‘De stichting van het V.N.V. was niet de oorzaak van de afval van Herman Vos van het Vlaams-nationalisme. Ze was maar een welgekomen aanleiding waardoor hij zich ideologisch kon distanciëren’. Naar mijn mening gaat deze konkluzie veel te ver. Vos' opvattingen over de oplossing van het Belgische nationaliteitenvraagstuk waren zeker niet dogmatisch nationalistisch, maar in dit opzicht was hij onder de Vlaams-nationalisten geen uitzondering. Uit de gegevens die mij ter beschikking staan kan ik alleen maar konkluderen dat inderdaad zijn afkeer van de nieuwe oriëntering van de Vlaams-nationale politieke organisatie doorslaggevend was. Ik meen integendeel dat Elias de betekenis van de ideologische koersverandering door de stichting van het V.N.V. onderschat. In feite oordeelt hij hier als de partijman voor wie in 1933 de bekommernis om een behoorlijke organisatie van het versnipperde Vlaams-nationalisme al het andere in de schaduw stelde.

Een ander voorbeeld - het betreft in feite de kern van mijn hierboven geschetste bezwaren - van een m.i. onvoldoende waardering van de betekenis van de ideologische oriëntering van het Vlaams-nationalisme, is het volgende. Elias betoogt - terecht - dat het V.N.V. in de jaren dertig niet fascistisch of nationaal-socialistisch was, hoewel er wel figuren met een werkelijk fascistische of nationaal-socialistsiche overtuiging in en rond het V.N.V. waren. Het V.N.V. was ook vlak voor de oorlog - altans in zijn leidinggevend kader - niet Duitsgezind zoals in Nederland de N.S.B. Duitsgezind was. Toch was een affiniteit met denkbeelden, zoals die in fascisme en nationaal-socialisme hun ekstreme uitdrukking vonden, onmiskenbaar voor het V.N.V. als geheel. In het werk van Elias bespeurt men daar nauwelijks iets van en in ieder geval had het in zijn vizie weinig konsekwenties. Juist van dit aspekt had ik in een slotbeschouwing een diepgaande analyse willen zien, omdat het naar mijn mening van de allergrootste betekenis is voor de oriëntering na 1940. Op grond van het beeld dat Elias geeft van het vooroorlogse V.N.V. moet de lezer zich wel verwonderd afvragen, hoe het mogelijk is geweest, dat deze organisatie als geheel in de oorlog tot een werkelijk vergaande kollaboratie met de bezetter is overgegaan. Die kollaboratie is niet volledig te verklaren uit de gebeurtenissen van de zomer 1940. Om misverstand te voorkomen: uit het feit dat het V.N.V. in de oorlog kollaboreerde moet men niet konkluderen dat de steun die de Vlaams-nationalisten van september 1939 tot mei 1940 gaven aan de neutraliteitspolitiek van de regering, onoprecht zou zijn geweest. Terecht onderstreept Elias dat het V.N.V. deze neutraliteitspolitiek met overtuiging gesteund heeft, maar - nogmaals - de kern van het vraagstuk, die Elias niet behandelt, is: wat was de werkelijke betekenis van de ideologische oriëntering van vóór de oorlog en in hoeverre heeft deze oriëntering de geesten rijp gemaakt voor de kollaboratie in de oorlog.

Ook in enkele gevallen die niet rechtstreeks met dit ideologische aspekt te maken hebben komt Elias naar mijn mening niet los van de politieke positie die hij vóór de oorlog innam. Zo legt hij b.v., dunkt me, de schuld voor het mislukken van de konsentratie tussen K.V.V. (Katholieke Vlaamse Volkspartij) en V.N.V. in 1936-37 al te overwegend bij de K.V.V. De tegenwerking in het V.N.V., met name bij Staf de Clercq, wordt wel wat geminimaliseerd. Hij gaat niet in op de vraag, in hoeverre een samengaan met de K.V.V. wellicht gefrustreerd werd door het even tevoren afgesloten akkoord Rex-V.N.V.

Ik moge tot slot herhalen dat Elias een belangrijk werk geschreven heeft, dat van wezenlijke betekenis is voor onze kennis van de vooroorlogse Vlaamse Beweging. Hij heeft echter niet de sintese gegeven van een tijdvak, waarop ik, ten onrechte wellicht, gehoopt had.

Dr. A.W. Willemsen

H.J. Elias. Vijfentwintig jaar Vlaamse Beweging. 1914/1939. Antwerpen, Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel, 1969. 80. (Mens en Tijd, Documenten onder redaktie van prof. dr. K. van Isacker). Derde deel: De verovering van de grote taalwetten en het groeiend radikalisme in Vlaanderen. December 1928 / mei 1936. 212 blz. Prijs: ingen. 245 BF; geb. 300 BF (in Ned.: ingen. f 26.50). Vierde deel: De Vlaamse Beweging in de krisis van het regime. Mei 1936 / september 1939. 268 blz. Prijs: ingen. 245 BF; geb. 300 BF (in Ned. ingen. f. 26.50).