Ons Erfdeel. Jaargang 13

Geografische schets bij de kaart van Frans-Vlaanderen.

Deze kaart bestrijkt het zgn. Flandre Flamingante, m.a.w. het vroeger zuiver Nederlandstalig deel van het graafschap Vlaanderen dat nu deel uitmaakt van Frankrijk, nl. de kasselrijen Belle, Broekburg, Kassel en Sint-Winoksbergen. Het stemt overeen met het huidig arrondissement Duinkerke van het departement du Nord, een 50 km lange en 25 à 30 km diepe strook langs de Westvlaamse grens. De 119 gemeenten (1442 km2) van dit gebied tellen samen 300.000 inwoners, waarvan ruim 165.000 in het groeiend Duinkerkse stadsgewest.

Landschappelijk is het een integrerend deel van Vlaanderen, waarvan de geografische streken: Polders en Binnen-Vlaanderen zich tussen de Noordzee en de Leie voortzetten tot de Aa, waarachter de krijtrug van Artesië oprijst.

Het vlakke open polderland, het Blootland of Zee-Vlaanderen is een gebied met rijke teelten: suikerbieten en vlas beslaan er 40% van de oppervlakte. Ook tarwe, gerst, erwten, cichorei en oliehoudende gewassen zijn er niet onbelangrijk. In vergelijking met België is de weideoppervlakte eerder gering te noemen. De groenteteelt is er vooral belangrijk in de omgeving van Duinkerke (Rozendaal) en in de zgn. golf van St.-Omaars. Klommeres, waar men zich met de schuit doorheen de ‘watergangs’ naar de tuinbouwgronden, weiden en plassen (oude turfputten) begeeft, vertoont kenmerken van een typisch Hollands polderlandschap.

De bewoning in de polders is verspreid langs de wegen en kanalen. Naast typische polderhoeven komen er in een zeer ruime zone rond Duinkerke woningen van industriearbeiders voor, verspreid of gegroepeerd in niet al te riante wijken. Enkele asten en fabriekjes voor de vlasbewerking vormen er het industriële element dat vooral in de omgeving van Duinkerke (en in Leffrinkhove: staatsfabriek) belangrijk is. De kust is in vergelijking met België leeg. Duinen en strand zijn er nauwelijks onderbroken door een paar eenvoudige badplaatsen. Naast Bray Duinen en Loon Plage dient vooral Malo-les-Bains, de beter uitgeruste badplaats van Duinkerke, vermeld.

Zee-Vlaanderen bezit drie steden: de havens Duinkerke en Grevelingen en het binnenstadje Broekburg. Duinkerke is de voornaamste stad en haven, die vooral na WO.. II een

[p. 167]

snelle groei kende dank zij de ontwikkeling van een moderne gevarieerde havenindustrie. In hoofdzaak een staalkompleks met een produktie van ca 5 miljoen ton, petroleumraffinaderijen met een raffinagekapaciteit van zes miljoen ton en scheepswerven die uitgerust zijn om kargo's en tankers tot 80.000 ton te bouwen. Dit is ook de maksimale tonnemaat voor de schepen die de haven, de derde in betekenis van de Franse zeehavens (17 miljoen ton), binnenvaren. Alhoewel de haven over goede, parallel met de Belgische kust lopende verkeersverbindingen beschikt met haar achterland, dankt ze het grootste deel van haar trafiek toch aan de plaatselijke industrie. Grevelingen (7.700 inw.), een oud omwald vestingstadje, bezit naast haar handels- en vissershaven ook nog wat gevarieerde kleine industrie. Broekburg (ca. 6.000 inw.) tenslotte is een stadje zonder veel kachet dat naast zijn marktfunktie vooral leeft van een belangrijke draadtrekkerij.

De grens tussen Polder en Binnen-Vlaanderen die ongeveer samenvalt met de hoogtelijn van 5 m op de kaart, verloopt in het noorden zoals bij ons vrij geleidelijk, meer naar het zuiden is hij steiler zodat men o.a. in de omgeving van Merkegem van zeer mooie vergezichten kan genieten. Zoals bij ons zijn een paar steden gevestigd aan de overgang van het Blootland en het Houtland, de naam die men hier algemeen aan Binnen-Vlaanderen toekent. Dit geldt voor de oude tekstielstad Hondschoote (2.900 inw.), die nu hoofdzakelijk een woonfunktie vervult en vooral voor de oude vestingstad St.-Winoksbergen (4.700 inw.) die rijk aan historische gebouwen, binnen haar wallen een zo ty-

[p. 168]

pisch Vlaams kachet wist te bewaren. Als levendige marktstad bezit ze tevens enkele onderwijsinstellingen en wat kleine nijverheid.

Het Houtland strekt zich uit over het grootste deel van Frans-Vlaanderen. De leperiaanse kleilagen dagzomen er of zijn bedekt met eolische zandleemformaties. In dit golvend heuvelig landschap, bereikt te Kassel, in het centrum, de laatste der W-O-gerichte, met Diestiaanse zandsteen bedekte heuvels de 170 m. Het Houtland is een overwegend ruraal gebied waarin zeer intensief landbouw beoefend wordt. Naast weiden (20 à 40% van de landbouwoppervlakte) en groot vee (20 à 50 melkrunderen per 100 ha) noteert men er enerzijds nijverheidsteeiten zoals vlas, hop en gerst, en anderzijds aardappelen, erwten, bonen en intensieve varkensteelt. Een groot deel van de aktieve bevolking: ca 50% is nog tewerkgesteld in de landbouw, de pendel naar de industriegebieden was er, buiten de randgebieden, tot in de laatste tijden vrij weinig ontwikkeld. Dit verklaart meteen de geringe dichtheid (80 inw./km2) en de langzame maar permanente bevolkingsvermindering door emigratie naar de omliggende nijverheidzones die sterker is dan de natuurlijke groei. De meeste gemeenten tellen er nu 30 tot 40% minder inwoners dan in 1850. Het gesloten landschap met zijn hagen en bomenrijen en zijn verspreide bewoning is er naast grote dorpskernen op vele plaatsen goed bewaard gebleven. Typisch is de hofstede, 2 à 3 los van elkaar liggende gebouwen, geschaard rond een binnenkoer, en de, nog in vele gevallen uit vlechtwerk en leem opgetrokken en met stro bedekte landbouw-arbeiderswoningen. Deze verdwijnen stilaan, vooral de meest afgezonderde. Hierdoor krijgt de bewoning een iets gekoncentreerder karakter. Sommige worden nu echter hersteld en dienen als ‘tweede verblijf’ voor stedelingen uit Rijsel. Vooral in de omgeving van de Kasselberg is dit duidelijk.

Van de eertijds belangrijke wouden zijn nu nog mooie kompleksen overgebleven bij Watten, St.-Omaars en vooral bij De Walle (Moerbeke). De resten van het Niepekerkebos beslaan er nu nog ruim 2.500 ha. Deze wouden vormen naast het enig mooie heuvellandschap, de oude hoeven en de landelijke kerken de voornaamste toeristische aantrekkingskracht van de sterk rurale streek. Het bekendst zijn echter de ‘bergen’ waarvan vooral de Katsberg (met trappistenabdij) en de Kasselberg druk bezocht worden door eendagstoeristen.

De voornaamste stad is Hazebroek (bijna 20.000 inw.) dat zich in de 19e eeuw ontwikkelde als spoorwegknooppunt. De stad is een belangrijk regionaal centrum (markt, scholen) met wat landbouw en metaalnijverheid en bezit enkele fraaie historische gebouwen. Minder belangrijk is het, in beide wereldoorlogen vermelde, uitgestrekte marktstadje Belle (13.000 inw.). Tekstielindustrie steenbakkerijen en een psychiatrische kliniek (2.400 patiënten) vormen er naast de handel de voornaamste bron van inkomsten. Het op de heuvel gelegen Kassel (2.700 inw.) van waaruit de oude rechtlijnige romeinse heirbanen, de ‘steenstraten’, in alle richtingen uitzwermen, slaagt er, ondanks de toeristische funktie, slechts met moeite in zijn bevolking te bewaren sinds de moderne verkeerswegen het stadje vermijden. Wormhout en Steenvoorde tenslotte zijn eerder hoofddorpen voor een landelijke omgeving dan werkelijk steden. In dit laatste is een zeer belangrijke zuivelfabriek gevestigd.

Alhoewel Frans-Vlaanderen eksentrisch gelegen is bezit het dank zij de voor Duinkerke gevoerde nationale havenpolitiek enkele goede verkeerslijnen zoals de elektrische spoorweg Rijsel-Duinkerke via Hazebroek, de baan Rijsel-Duinkerke via Belle en het moderne kanaal voor 1.350-tonners (duwvaart 3.000 ton) Valencijn-Duinkerke. De talrijke oude kanalen, die in de polders nog dienen voor de afwatering, zijn niet of nauwelijks nog bevaarbaar te noemen. Dit geldt nog meer voor de kanalen van Hazebroek en Hondschoote, die daarom niet op de kaart getekend werden.

De op de kaart aangeduide taalgrens duidt het gebied aan waarbinnen nog in de gemeente geboren personen Vlaams spreken (1968). De taalgrens is het resultaat van een eeuwen durende regressie. In de 9e eeuw liep deze nog van de Kwinte (Canche) ten zuiden van Béthune tot Rijsel; in de 14e eeuw was ze opgeschoven tot de lijn Witsant-St.-Omaars-Leie. Op dit ogenblik is er nog nauwelijks sprake van een verdere opschuiving maar wel van een inwendige uitholling die samenvalt met de generatiewisselingen: enkel in de sterkst agrarisch gebleven zones, nl. enerzijds Bollezele-Millam-Lederzele en anderzijds Katsberg-Zwarte Berg, waar trouwens de relaties met België zeer talrijk zijn, is het dialekt het levendigst gebleven en wordt het nog door kinderen gesproken.

Dr. H. van der Haegen, Gent

Literatuurverwijzing.
Twee algemene werken geven ons een zeer gedetailleerd overzicht: Bert Bijnen: Zuid- of Frans-Vlaanderen (1964) en J. Van Overstraeten: De Nederlanden in Frankrijk (V.T.B.-gids 1969). Bert Bijnen geeft naast een algemene inleiding en een reisweg ook een overzicht van de voornaamste figuren, het volksleven en de kunst. Bovendien nam hij een zeer gedetailleerde bibliografie op. In de V.T.B.-gids worden alle gemeenten van het departement du Nord en de belangrijkste andere gemeenten ten noorden van de Somme behandeld. Een beperkte meer syntetisch gehouden bibliografie vult deze van Bijnen aan. De recente literatuur over Frans-Vlaanderen verscheen vooral in Ons Erfdeel (met o.a. enkele belangrijke historische artikelen en stadsbeschrijvingen). Daarnaast doet men er ook goed aan de tijdschriften Hommes et Terres du Nord (geografisch-ekonomisch), Revue du Nord (historisch) en het Bulletin du Comité Flamand de France te raadplegen. De Atlas du Nord (1958) kan als een algemeen referentiewerk beschouwd worden.
Voor wat de taaltoestanden aangaat verwijzen we naar M. Gysseling: La génèse de la frontière linguistique dans le nord de la Goule (Revue du Nord 1962), de Dialektatlas van West-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen van W. Pée (1946). Het seminarie voor dialektologie aan de R.U. te Gent bezit een unieke verzameling met geluidsopnamen uit iedere gemeente van Frans-Vlaanderen, opgenomen door Prof. Van Acker en zijn medewerkers.