Ons Erfdeel. Jaargang 13

Nederlanders en hun taal te Altona (Hamburg).

De Mennonieten-gemeente te Altona - oorspronkelijk een nietig vlek vóór de poorten van Hamburg - blijkt eeuwen lang nauwe banden te hebben behouden met de Nederlanden. De Nederlandse taal werd bij deze geloofsgemeenschap gehandhaafd in kerkgebouw en school, en zelfs op het ‘Comptoir’. Hierbij bleef het taalgebruik zeer verzorgd, evenals bij de Gereformeerden aldaar, welke eerder erkenning vonden dan de mennonieten, zodat de laatsten aanvankelijk en in sommige opzichten enige aansluiting zochten bij de calvinisten te Hamburg, te Altona en in de verdere omgeving. Hierdoor heeft de aanvangsgeschiedenis in de tweede helft van de zestiende eeuw ten dele parallel gelopen.

Iedere (Zuid-)Nederlandse vluchteling in de tijd van de Beroerten moest zich, als immigrant te Hamburg, laten inschrijven bij de Lutherse gemeente. Dopen, trouwen en begraven moesten gebeuren in het kader van deze heersende kerk. Te Hamburg was men de Nederlandse gasten liever kwijt dan rijk, waardoor de toekomst van het vlek Altona werd beslist, dat buiten de heerschappij viel van de rijksstad, doordat het vorstenhuis Holstein-Schauenburg erover het bestuur uitoefende.

De ontwikkeling van Altona is aanvankelijk niet vlug gegaan, wat het ongeduld wekte van graaf Ernst van Holstein-Schauenburg, die de dissidenten vestigingsvrijheid had aangeboden om zijn inkomsten te vermeerderen. Van 1570 tot 1600 vonden er vijftig vestigingen plaats (gezinshoofden en alleenstaanden): toch niet werkelijk gering voor die tijd. De immigranten deden de wijk Nieuw-Altona ontstaan, en later breidden zij de plaats nog uit naar het nabijgelegen Ottensen. De meeste ‘kolonisten’ waren neringdoenden: schoen- of kleermaker, wever, smid, visser, looier, timmerman, barbier, beenhouwer, hoedenmaker of kuipar.

In 1600 was door de genoemde vijftig vestigingen de plaats Altona (met Ottensen) al vier keer zo groot geworden als vóór dertig jaren. De doopsgezinde eredienst werd, waarschijnlijk al spoedig na het met de graaf gesloten akkoord, gehouden in de nieuwe staat Grosze Freiheit (nomen est omen), in een door de Zuid-Nederlander François Noë II gebouwd perceel. Dit pand is later nog uitgebreid, evenals dit met

[p. 149]

schuilkerken in de Republiek het geval is geweest.

Voor begrafenissen was men in het begin van de zeventiende eeuw nog aangewezen op het kerkhof van de gereformeerden. Pas na het eerste kwart van dezelfde eeuw waren aan de doopsgezinden openbare plechtigheden toegestaan. Toch stonden omstreeks 1635 al verscheidene doopsgezinde families in hoog maatschappelijk aanzien, o.a. de families Stockmann, Goverts, Roosen, De Voss, De Vlieger. In de spelling van hun namen werd de meest noodzakelijke ‘verduitsing’ toegepast, o.a. om korte klinkers te kunnen weergeven.

De welvaart van de doopsgezinden bleef stijgen. In de achttiende eeuw konden zij vier predikanten en vier ‘assistenten’ volledig onderhouden. Tevens was de gemeente in aanzien: in het begin van de achttiende eeuw was de predikant Denner geliefd bij velen in Altona en in Hamburg. Zelfs andersdenkenden kwamen naar zijn preken, waarvan een grote goedheid uitstraalde.

Het stratenplan van Altona bewaart tal van herinneringen aan de godsdienstgeschiedenis van deze vrijplaats. Behalve de genoemde Große Freiheit was er een Kleine Freiheit. Verder spreken de volgende namen een duidelijke taal: Schauenburger-strasze, Mennonietenstrasze, (met huidige kerk en pastorie en de... Holländische Reihe. ‘Holländisch’ betekent hier ‘Nederlands’ en staat voor: Zuid-Nederlands. Hier (in Ottensen) vestigden zich Nederlandse immigranten op nog onbebouwd terrein. Zij pasten de rooilijn toe, als eersten in deze kontreien, waar de rooilijnverordening pas in de achttiende eeuw ontstond. Een tweede Holländische Reihe is in de laatste oorlog weggebombardeerd.

Aan de Grosze Freiheit lagen de gereformeerde, katolieke en doopsgezinde kerkgebouwen als een manifestatie van de betekens van deze straatnaam. De plattegrond van Altona vertoont opvallend veel rechte straten, en ook moet de Nederlandse bouwstijl hebben doorgewerkt, wat na de oorlog echter weinig zichtbaar is. De namenlijsten uit de zeventiende en achttiende eeuw vertonen vele namen met ‘Van’.

Sinds 13 november 1677 bezaten de mennonieten het recht op een eigen kerkhof, en in 1678 was de aanleg hiervan al voltooid. Dit oude kerkhofje is bewaard gebleven, al vraagt het om een opknapbeurt: de huidige Pastor van de tans kleine doopsgezinde gemeente wil niets liever. Maar in 1863 bevonden zich in het vorstendom Holstein nog slechts 145 mennonieten (tegen 889 gereformeerden en 1333 katolieken als dissidenten). Een bezoek aan dit kerkhofje aan de Bornkampsweg maakt mede hierdoor een diepe godsdiensthistorische indruk. Op de oude, donker geworden, liggende grafzerken staan plaatselijk bekende namen van overledenen, die hun geloof zeer ernstig hebben genomen en met het geschonken talent in hun dagelijks leven hebben gewoekerd voor hun bestaan. Vanzelfsprekend zijn het graftomben van voornamere families. Het handelshuis Van der Smisse(n) vindt men hier vertegenwoordigd. De naam Jelle Jansen komt voor: de voornaam is zeer Fries. De naam Roosen is duidelijk Vlaams. Nog op de achttiendeeeuwse grafzerken is de Nederlandse taal gebezigd voor inskripties. Zo is er een met een haag omsloten vak waarbinnen oudere platliggende grafstenen bewaard zijn. In de eerste rechts staat gegrift: Rustplaats voor Gabriel Rahusen / Zijn Vrouw - Kinderen / en verder / Van Erven tot Erven / Erfelyk / A^o 1761. Deze naam Rahusen had een goede klank te Altona. Een Reinhard Rahusen heeft later, in 1786, het kerkelijk leven van de doopsgezinden vernieuwd en verdiept. Sindsdien werd er in de gemeenten zowel een hymneboek uit Bremen gebruikt (dus met Duitse gezangen) als een Nederlands gezangboek, welk laatste bovendien omstreeks 1800 werd vernieuwd.

Als variatie op de vorige inskriptiestijl (die veel voorkomt) kan het volgende gelden: Begrafnis / voor / Gerhard de Voss / Syn Vrouw - Kinderen / en verder / Van Erven tot Erven / ervlyk / Anno 1823. Hiermee zijn we al in de negentiende eeuw gekomen met het gebruik van het Nederlands. Ook komen vrome rijmen voor. Van een in 1749 begraven predikant heet het op zijn deksteen:

Hier legt die Gülde Mond
Beslooten in een serk
Gods Woordt sprak tot syn Kerk

Op een in 1789 vernieuwde graftombe staat een symboolteken gegrift (lijkend op een huismerk), waaromheen is gebeiteld: Wat hoeft een mensch de doodt te vreesen / Die in dit Leeven is Verreesen.

Evenals uit deze inskripties blijkt uit de rekeningen in het archiefdepôt te Altona, dat het gebruik van de Nederlandse taal zich wist te handhaven. De verbindingen met het moederland, of altans met de vrije Republiek, dienden niet slechts de handelsbelangen maar tevens de kultusdienst en de kultuur van Nederlandse snit. Een rekening van ‘Koorn ofte Mout’ luidt:

Datt ik. Bovenstaande, Ende niet meer. van d. 1. Jan. tot d. 30 Junij deses Jaars. aan Koorn oft Mout om te verbrouwen opgedaan hebbe. Bekenne mit desen, na Mennonistischer Aart. by het Woort. Jaa-Altona d. 31 Dec. A. 1742. Peter de Voss.

Het gebruik van de dubbele aa in plaats van de ae (welke laatste spelling zich in Vlaanderen tot ver in de 19e eeuw heeft gehandhaafd) wijst op invloed uit de Republiek. Die invloed was begrijpelijk, omdat men moeilijk steun kon verwachten bij de Spaanse of Oostenrijkse Nederlanden. Uit de bewaard gebleven namen van predikanten blijkt, dat de godsdienstige band met zustergemeenten in de Republiek mede werd verstevigd door handhaving van de taal uit het land van herkomst. Predikant Jan Barchman kwam uit het naburige Groningen. Barend Roelofs echter was in 1650 uit het (Zeeuws-) Vlaamse Sluis beroepen. Hildebrand Harmens nam het predikambt te Altona aan vanuit de stad Kampen in het gewest Overijsel. Hinrich Teunis (1688) en Riewert Dirks (1697) kwamen van nog dichterbij, uit Friesland, evenals Romke Gosling (1670). Jan de Lanoy verliet in 1681 Leiden, en Pieter Verhelle in 1693 Haarlem voor Altona. Andere predikanten werden uit Amsterdam gehaald. Velen van hen allen waren afstammelingen van Zuid-Nederlanders, zoals aan enige namen is te merken.

Ook kwamen geloofsgenoten uit zustergemeenten op bezoek, wat vooral uit de achttiende eeuw bekend is. Voor vervolgde geloofsgenoten bestond er te Hamburg en Altona te zamen een Kas met een goed Nederlandse of ‘goed Vlaamse’ naam: ‘Fond voor buitenlandsche nooden’.

Behalve de gemeentezangen zijn ook preken, toespraken en ‘lijkzangen’ bewaard gebleven, soms verscholen in katerns of boekjes met volledig Duitse titel, als bij voorbeeld in ‘Gesammelte Denkmäler der Liebe und Achtung...’ dat in 1812 werd gedrukt na het overlijden, de plechtige begrafenis en de herdenking van een beminde predikant. Naast Duitse teksten bevat het boekje vijftig tot zestig bladzijden met Nederlandse poëzie en Nederlands proza. De verzorgdheid ervan is die van het tijdperk van de dichtgenootschappen, welke periode zich in de negentiende eeuw nog lang heeft voortgezet. Te Altona was er een goede scholing in het Nederlands, anders had men nooit het plechtige Nederlands en de verheven Parnastaal kunnen hanteren zoals in deze

[p. 150]

bundel bij voorbeeld is gebeurd. Twee eeuwen na het Akkoord van de graaf van Schauenburg blijkt uit zo'n bundeltje, dat de vrijheid der dissidente gezindten te Altone volledig is geweest.

In de gedichten worden verscheiden soorten van metrum toegepast. Er is een poëtische aanspraak bij, waarvan elke strofe verschillend van lengte is. Het zou de belangstelling waard zijn, indien Nederlandse teksten uit deze bundel en van elders konden worden herdrukt.

In de negentiende eeuw heeft opkomend Pruisisch nationalisme (met de door mennonieten afgewezen dienstplicht) moeilijkheden bezorgd aan de doopsgezinden, maar de innerlijke groei van de kerkelijke gemeente is er niet door geschaad. In 1834 werd het onderscheid tussen aktief en passief stemrecht opgeheven, waardoor de mennonieten politiek werden gelijkgesteld met de overige Duitse onderdanen in Holstein. Te voren al had de machtige familie Van der Smissen veel invloed uitgeoefend: niet alleen te Altona maar ook in andere plaatsen van Sleeswijk en Holstein. Na 1834 nam dus de politieke vrijheid toe, en nadat op 14 juli 1863 een bepaalde wet was aangenomen, zijn de mennonieten geheel vrij geworden om te gaan en staan waar zij wilden: er waren geen vrijplaatsen meer nodig. Intussen groeide Altona door de vrijplaats-politiek van de vroegere Schauenburgs - naar de honderdduizend inwoners!

Door de volledige maatschappelijke gelijkstelling begon nu echter de kultusfunktie van de Nederlandse taal te verminderen, en hierdoor werd verdere inbouw mogelijk in de nieuwe Duitse gemeenschap. Feitelijk heeft dit een verlies aan kerkelijke lidmaten met zich mede gebracht voor de doopsgezinden in Altona en op verder Holsteins gebied. Altona behoort tans tot Hamburg en heeft Hamburg sterk vergroot. Voor vele inwoners van Altona-Hamburg is Nederlandse verwantschap allerminst iets ‘minderwaardigs’. De naamkunde en genealogie worden ijverig beoefend onder hen. Vooral de naamkunde heeft veel bijgedragen om de Nederlandse namen in hun oorspronkelijke spelling te achterhalen, en hiermede is dan weer de genealogie gebaat geweest. Heel wat Hamburgers en Sleeswijk-Holsteiners weten tegenwoordig verwantschap aan te tonen met Nederlandse voorouders: zowel met dijkbouwers en inpolderaars in de middeleeuwen als met de zestiendeeeuwse vluchtelingen onder de ‘Spaensche tyrannie’.

Drs. S.A.E. van Puffelen