Ons Erfdeel. Jaargang 13

Konfrontatie Bela Bartok, Zoltan Kodaly en Peter Benoit.

Het kan wel enigszins vreemd lijken dat we die drie komponisten zo maar naast elkaar plaatsen alsof hun oeuvre en historische betekenis onder een zelfde noemer te brengen zijn. De konfrontatie van hun persoonlijkheden en de onderlinge vergelijking van hun oeuvre wijzen er nochtans op dat ze twee aan twee in hun kompositorische arbeid of hun pedagogisch streven wel van een gelijkaardige of soortgelijke basis vertrokken zijn, ook al hebben ze voor de realizatie van hun ideaal en in de ontwikkeling van hun muzikale stijl eigen en vaak tegengestelde wegen bewandeld. Dat alles werd ons overduidelijk aangetoond tijdens een drietal spreekbeurten die te Antwerpen kort op elkaar werden gegeven door prof. Denijs Dille en dr. Ferenc Bonis.

Deze sprekers hielden een lezing over de twee Hongaarse prominenten in ‘Het Atelier’ te Deurne, naar aanleiding van het twintigjarig bestaan van dat kunstsalon. Te Deurne aan de rand van de Scheldestad en omgeven door het groen van het Boeckenberg- en het Boelaerpark hebben de heer en mevrouw L. Wouters een milieu gekreëerd waar de kunst, op de allereerste plaats de eigentijdse kunst in haar wisselende en kaleidoskopische gedaanten, rijkelijk gedijt en uitstraalt. Vanaf 1950 is ‘Het Atelier’ een bloeiend centrum geweest, waar kunstenaars en kunstliefhebbers elkaar geregeld en graag konden ontmoeten, waar vooral de jongere kunstenaars gelegenheid kregen hun talent te tonen, en waar de hedendaagse kunstuitingen op een steeds groeiende belangstelling werden onthaald. Naast de verschillende tentoonstellingen, lezingen en voordrachten hebben de vele muzikale programma's ons jaar in jaar uit naar dat kunstenaarsmilieu getrokken. Te midden van een artistiek dekor, o.m. met schilderijen van Jan Vaarten, beeldhouwwerk van Zadkine en scheppingen van andere hedendaagse kunstenaars, konden we er ten volle genieten van de mooiste bladzijden uit de kamermuziekliteratuur, van moderne komposities die zelden of nooit een plaats krijgen in het al te traditioneel georiënteerd koncertleven van een grote stad, en mochten we er luisteren naar zovele kreaties van onze eigen Vlaamse komponisten.

Het was prof. Denijs Dille die het scherpst de verhouding Kodaly-Bartok belichtte. Dat kan niemand verwonderen indien men weet dat Denijs Dille konservator is van het Bartok-Archivum te Boedapest. Zijn kennismaking met Bela Bartok dateert reeds uit 1937. Sedert 1949 verbleef Denijs Dille, die toen professor was aan de katolieke regentenschool te Antwerpen, jaarlijks enkele maanden in Hongarije voor opzoekingen, schifting en inventaris van Bartoks nalatenschap. Zo ontdekte hij in 1958 verscheidene onbekende komposities uit Bartoks oeuvre, enkele jaren later het verloren gewaande kwintet, en verder nog schetsen van een jeugdsymfonie, die hij zelf samenstelde en orkestreerde, en

Denijs Dille in het Bartok-Archivum.

[p. 128]

waarvan de kreatie plaatsvond te Boedapest in 1968. In 1961 stichtte Denijs Dille het Bartokarchief, en werd hij er meteen ook de leider van. Dat archief bewaart 90% van Bartoks jeugdwerken, alle verschenen werken in de verschillende uitgaven, haast heel zijn wetenschappelijke en literaire biblioteek, het belangrijkste deel van zijn briefwisseling, bijna zijn volledig wetenschappelijk werk en allerlei dokumentatie over en rond Bela Bartok. Het werk van Denijs Dille beperkte zich echter niet tot het verzamelen van al dat materiaal, hij schreef ook tal van wetenschappelijke werken (o.a. Documenta Bartokiana; reeds vier delen), publiceerde verscheidene komposities van de Hongaarse komponist (o.a. Kossuth, Est, Roemeense dans voor orkest, Sonate voor viool en piano), herwerkte bestaande uitgaven (o.m. Twee portretten, Eerste kwartet), verzorgde tal van facsimile-uitgaven, en bereidt tans verschillende nieuwe publikaties voor (o.a. van Kwintet, Symfonie in Es).

De lezing van Denijs Dille was regelrecht afgestemd op de ontdekking van verbindingstekens en vooral verschillen tussen Zoltan Kodaly en Bela Bartok. In een precies gedokumenteerd betoog, dat bovendien verduidelijkt en gestaafd werd met talrijke muziekvoorbeelden op band, onderzocht de spreker na elkaar de persoonlijkheid, het wetenschappelijke werk en de komposities van de beide Hongaarse musici.

Bela Bartok en Zoltan Kodaly waren twee totaal verschillende individuen. Bela Bartok was in zichzelf gekeerd, egocentrisch, overgevoelig en vaak onbeheerst, een man die dikwijls afging op zijn intuïtie en instinkt, een zoekende religieuze geest. Zoltan Kodaly daarentegen was eigenlijk veel agressiever aangelegd; hij bezat een superieur verstand en had een gevreesde vlijmscherpe tong. Hij was vroom-gelovig maar gaf daaraan geen ruchtbaarheid. ‘Tegenover het pijnlijke, eenzame gevoel, het soms donker pessimisme dat uit veel komposities van Bartok spreekt en dat zowel zijn zielstoestand als zijn genie kenmerkt, staat het gevoel van vertrouwen, het optimisme, het geestelijk en sentimenteel evenwicht dat Kodaly in elke bladzijde wist te leggen.’

Ook op het gebied van de volksliedvorsing springen enkele tegenstellingen dadelijk in het oog. Bela Bartok interesseerde zich aanvankelijk als een romantische amateur voor het volkslied, zonder precies te weten wat en hoe hij moest verzamelen.

Bela Bartok en Zoltan Kodaly.

Toen hij echter een bloemlezing met volksliederen, door Zoltan Kodaly bijeengebracht, in handen kreeg, gingen zijn ogen open. Van toen af aarzelde hij nooit de raad van Zoltan Kodaly, doctor in wijsbegeerte en letteren, in te winnen, en publiceerde hij niets alvorens het te onderwerpen aan de wetenschappelijke en kritische geest van zijn vriend en strijdmakker. Al liepen hun werking en studie wel in menig opzicht parallel, toch bleven er steeds verschillen bestaan. ‘Kodaly voelde zich geroepen het Hongaarse volkslied tot in zijn diepste ondergrond en verst historisch verleden te peilen. Bartok integendeel voelde zich aangetrokken door de volksmuziek der naburen, die hij in ontwikkeling en bestaan wilde vergelijken met de Hongaarse.’

Ook in hun kunst zijn beide toondichters volkomen zichzelf gebleven en zijn de verschillen opvallend. Zoltan Kodaly bouwde zijn toonspraak op een zuiver Hongaarse bodem; zijn melodie en ritme zijn duidelijk uit die grond ontsproten. Bela Bartok daarentegen versmolt in zijn taal naast Hongaarse ook Roemeense, Slowaakse en zelfs Arabische elementen. Bartoks konceptie is meer instrumentaal gericht, Kodaly's opvatting veeleer vokaal. Bij Bela Bartok krijgt de zgn. begeleiding vaak evenveel aandacht als de melodie; bij Zoltan Kodaly dient de begeleiding meestal als achtergrond of ekspressief kader voor de melodie. Kodaly's muziek wordt gekenmerkt door een sensualistische klankopvatting, Bartoks werk door een a-sensualistische klankkonceptie.

Enkele dagen later sprak dr. Ferenc Bonis, programmator bij de Hongaarse Radio, in ‘Het Atelier’. Al handelde hij meer speciaal en zeer gedetailleerd over ‘Zoltan Kodaly und die Ungarischen Traditionen’ toch konfronteerde ook hij voortdurend de beide Hongaarse toondichters met elkaar, en wees hij herhaaldelijk op de verschillen in hun opvattingen en de tegenstelling in hun kunst.

Ferenc Bonis begon zijn lezing met de historisch geworden woorden die Bela Bartok in 1928 uitsprak tijdens een spreekbeurt in Amerika: ‘Wenn man mich fragt in wessen Werke der Ungarische Geist seine vollkommene Verkörperung fand, muss ich stets antworten in Kodaly's Werken. Diese Werke sind ein einziges Glaubensbekenntnis zur Ungarischen Seele.’ Hij legde uit waarom het Hongaarse publiek Zoltan Kodaly als zijn meest representatieve komponist beschouwt, terwijl het internationale publiek die eigenschap veeleer aan Bela Bartok toekent. Kodaly's kunst wortelt volledig en uitsluitend in de Hongaarse traditie. Daaruit delfde hij niet enkel de tema's op, maar vond er eveneens de sociaal-historische achtergrond voor zijn komposities. In tegenstelling tot de komposities van Bela Bartok zijn de bladzijden van Zoltan Kodaly met een diepe Hongaarse symboliek geladen. ‘Die Ungarischen Traditionen spielen in der Kunst Kodaly's eine zweifache Rolle: einerseits sind sie eine der wichtigsten Quellen der Inspiration, andererseits eine seelische Verbindingsbrücke von der Kunstler Individuum zu Gemeinschaft des Publikums.’ Eén van de belangrijkste en meest kenschetsende krachten van Kodaly's kunst is ongetwijfeld de eigenschap dat hij met het folkloristische materiaal en de traditionele melodieën de geest en gevoelswereld van voorbije tijdperken uit de Hongaarse geschiedenis levendig kon opwekken. Bij de beluistering van zijn muziek is het juist die symbolische achtergrond die het Hongaarse publiek achter de noten hoort en die het zo intens en zo diep aanspreekt.

Een derde maal werd over de figuur en de betekenis van Zoltan Kodaly gehandeld in een lezing die prof. Denijs Dille onder de titel ‘Peter Benoit en Zoltan Kodaly, hun betekenis voor de muziekkultuur van hun volk’ hield in het Koninklijk Vlaams Muziekkonservatorium te Antwerpen, naar aanleiding van de jaarlijkse Peter-Benoitherdenking.

In die lezing belichtte Denijs Dille na elkaar het pedagogisch streven van beide komponisten, en woog hij zeer nauwkeurig af welk resultaat daaruit is voortgekomen.

Peter Benoit wilde de muzikale op-

[p. 129]

voeding funderen op het onderricht van de notenleer, het koraalgezang en het volkslied. Jammer genoeg werd hij door zijn onmiddellijke opvolgers niet begrepen, of totaal genegeerd. Bovendien ontbrak het hem aan medewerkers, en bezat hij zelf niet de nodige pedagogische vaardigheid om zijn kultuurprogramma te verwezenlijken. Hij bezat wel de gaven om met het volk in kontakt te treden, en zelfs de brede lagen van dat volk in beweging te zetten, maar het was een vergissing van hem al te zeer en misschien uitsluitend te vertrouwen op de geestdrift en het politiek entoesiasme van dat volk. ‘Op het politiek entoesiasme van een maatschappij, hoe groot dat ook is, moet men niet rekenen om een blijvende en diepgaande kulturele opbloei of renovatie tot stand te brengen. Het politiek entoesiasme kan een hulp zijn, het is nooit de duurzame drijfkracht tot het bereiken of verwezenlijken van een kultureel doel.’

Uiteindelijk heeft Peter Benoit, die ongetwijfeld een genie was, zich bewust gebonden aan tijd en omstandigheden. Als romantikus gaf hij wellicht te veel toe aan het uiterlijke en onmiddellijke effekt, en lette hij daarbij te weinig op het ambachtelijke in zijn werk. Van al zijn hervormingsplannen heeft hij slechts het sluitstuk tot stand kunnen brengen, nl. de oprichting van het Koninklijk Vlaams Muziekkonservatorium van Antwerpen; maar al bij al raakte dat slechts de elite. De muzikale bewustwording en verheffing van het hele volk, waarnaar hij zo streefde, heeft hij niet kunnen verwezenlijken, omdat ‘de volksschool hem ontsnapte en hij de deelname van het volk aan het muziekleven wilde tot stand brengen door een entoesiasme dat wel een politieke basis, maar geen gevormde ondergrond bezat.’

Zoltan Kodaly bereikte juist het tegenovergestelde. Hij bouwde in zijn land een vernieuwde muziekkultuur op die gedragen kon worden door een muzikaal opgevoede jeugd. Daarvoor ging hij uit van het levende en echte volkslied, stoelde zijn hervorming op een zuiver pedagogische basis en kon als komponist zelf het nodige en degelijke materiaal leveren. Vijfentwintig jaar lang heeft Zoltan Kodaly een felle strijd geleverd, waarbij het kulturele leven van tien miljoen Hongaren op het spel stond.

‘Kodaly won de strijd, maar het is de vraag of zijn opvolgers zullen volhouden. Benoit verloor de strijd, maar verwezenlijkte toch het conservatorium der elite. Het is nu de vraag of de elite in die mislukking zal berusten, ofwel of ze in het perspektief der huidige omstandigheden en met de huidige mogelijkheden een politiek en ekonomisch ontvoogd volk, dat zijn naam waardig dragen wil, de algemene en eigen muziekkultuur wil bijbrengen. Een bewijs dat die elite niet berust, vind ik in de opbloeiende koorbeweging in Vlaanderen, waarop veel verwachtingen kunnen worden gebouwd. Maar ten slotte ontbreekt de echte, stabiele onderbouw die Benoit beoogde en die Kodaly verwezenlijkte.’

Hugo Heughebaert