Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 109]

Lavabo (1962) door Etienne Elias.

Een Belg in Zwitserland (1964) door Etienne Elias.

Zoals hem willen zijn (1967) door Etienne Elias.

Etienne Elias.

Een wasbekken, een w.c.-tje, een badkuip.

In de vroege jaren 60 schildert de Oostendse kunstschilder Etienne Elias (1936) ongewone onderwerpen. Zijn zij de ietwat ironische pamfletten van een geëngageerde artiest? Is hij een non-konformistische waarnemer of zijn er verborgen, psychische oorzaken van deze tematiek?

Het werk, dat Elias sedertdien heeft geschilderd, beantwoordt de laatste vraag niet. Zeker, de vele objektiverende vormelementen zijn niet te verhelen, maar even onmiskenbaar zijn er persoonlijke relaties waar te nemen tussen maker en objekt en Elias toont zich vaak verwant met zijn realistische, dikwijls anekdotische gegevens. Later wellicht zal de vraag ondubbelzinnig beantwoord kunnen worden, ofschoon het opsporen van deze relaties de grenzen van het zuiver pikturale avontuur overschrijdt.

De figuratieve kunst van Etienne Elias wordt vrij algemeen beschouwd als een ‘Vlaamse’ bijdrage tot het neo-realisme en als dusdanig gepropageerd in het buitenland, waar hij totnogtoe grotere suksessen boekt dan in België.

Elias' werk kan men vanuit verschillende gezichtshoeken benaderen. Zo laat de tematische ontwikkeling ervan toe verwantschappen met het buitenland en met de eigen traditie te noemen, want de onderwerpen die Elias schildert blijken bruikbare wegwijzers te zijn.

Reeds in de vroege jaren 60 zijn er beeldende elementen, die in de loop der jaren tot stereotiepen verstarren. Bikkelvormige motieven maken zich los van het behang om mettertijd gestileerde driedimensionale vormen en ‘wolkjes’ te worden, die geregeld als dekoratieve middelen weerkeren. Diezelfde bikkels en wolken worden in de jongste jaren, hoogstwaarschijnlijk onder invloed van de uit Amerika overgewaaide minimal-art, in reeksverband afgezonderd.

Het ogenschijnlijk banale, non-konformistische onderwerp uit de vroege jaren 60 werd kort nadien begroet en ‘herkend’ als een pop-artachtige neiging die, na de wereldsuksessen van René Magritte en het Campbell-soepbliklesje van Andy Warhol, werd aangewakkerd door de kunstkritiek, die binnen 's lands grenzen op zoek was naar passende equivalenten om de internationale trein niet te missen. Elias beschaamde de verwachtingen niet. Als jong artiest bood hij grotere spekulatieve mogelijkheden dan oudere tijdgenoten, ofschoon deze minder angstvallig dan Elias of de voorbeeldige René Magritte zich beperkten tot traditionele schilderkunstige middelen.

Daarenboven was er geen breuk, maar veeleer de voortzetting van een gepropageerde modernistische traditie. De erkenning van Magrittes vaderschap schiep een gunstig klimaat en daarbij werd de korrelatie Raveel-Elias zo nadrukkelijk onderstreept, dat wij in herhaling zouden vallen. Wie zei ook weer dat Elias de wereld van Raveel met figuren bevolkte? Vooral in de jaren 1964-1965 bleek dat inderdaad het geval. Toch loont het ook de moeite aandacht te besteden aan de beeldende elementen, meestal dekoratieve blikvangers in Elias' meestal tweewaardige, soms dubbelzinnige schilderijen: regenboogachtige kontrasten, vage arseringen, plaatselijke modelleringen, die vrijwel nooit moduleringen worden; een aanvankelijk zeer intuïtieve, lineaire kompositie en later een uiterst eenvoudige rangschikking der kompositievlakken met begeleidende en kontrasterende kleuren. Gemakkelijker herkenbaar zijn de medailles, deze burgerlijke of militaire eerbewijzen, waarmee de ironiserende Italiaan Enrico Baj jaren geleden en overigens terecht het Museum voor Schone Kunsten te Gent had volgehangen.

Daarmee is de kous niet af, want ook pijlen en andere publicitaire middelen en tekens keren geregeld weer, telkens herinnerend aan de herauten van de pop-art. En tenslotte is er de opvallende diskrepantie tussen de schetsmatige, vlakke behandeling der voorgronden in overwegend fel koloriet en de postkaartachtige achtergronden, waarvan de zachte, verdoezelde en diagonale arseringen een kleurenperspektief of een ruimtelijke werking willen suggereren, zoals bijv. in ‘Een Belg in Zwitserland’ (1964). In het jongere werk van Elias vestigt de schilder er vrij argeloos de aandacht op door de ‘postkaarten’ ekstra te omlijsten en af te zonderen door een gotische trapkader! De Vlaamse primitieven zijn zeer nabij. Volledigheidshalve dient nog vermeld, dat voortaan ook driehoekige vlakken de ene of andere hoek snijden om de ruimtelijke werking te vergroten.

Zo bekeken kan Elias' werk de gestelde vragen ook vormelijk niet beantwoorden, met uitzondering wellicht van de ontstellend argeloze aanpak van uiteenlopende en tegenstrijdige schilderkundige problemen waarmee - zonder of met zeer sterke reminiscensies aan Magritte, Raveel,

[p. 110]

Zeg het met bloemen (1967) door Etienne lias.

Hommage aan Magritte (1968) door Etienne Elias.

Perspektief (gouache, 1969) door Etienne Elias.

Lucassen, Britse en Amerikaanse pop-art - op een naïeve, gemaniëreerde wijze schoon schip wordt gemaakt. Beslist, een kwaliteit en voorlopig een welgekomen afrekening met vele schilderkunstige kriteria en taboes, al maken wij ons geen begoochelingen.

Wat de kunstkritiek slechts enkele jaren geleden veroordeelde als inkonsekwenties, als tweeslachtigheid, als stunteligheid en als stijlkritische onzuiverheid wordt sedert de ‘antipeinture’ - ook al gebeurt zij met de traditionele schilderkundige middelen - het zaligmakende kredo. Niet alleen voor de schilder, maar ook voor de kunstkritikus is de ‘anti-peinture’ zowat de loper, waarmee elke gelegenheidsdief zonder opleiding of inspanning alle sloten van de kunsttempel kan openen.

Maar laten wij terugkeren tot Elias' tematiek.

De ‘figuren’ die zijn schilderijen bevolken, spreken ondanks hun geslotenheid voor zichzelf. Zonder uitzondering dragen zij immers de stempel van een burgerlijk milieu, meestal nog flink onderstreept door de meegegeven titels: ‘Ik heb je lief’ (1964-1965); ‘Niet dom doen’ (1965); ‘Een mooie tijd’ (1966); ‘Zeg het met bloemen’, ‘Notarisfamilie’, ‘Ik heb mijn hart op de Kemmelberg verloren’, ‘Portret van een play-boy’, ‘Twee Belgen’, ‘Zoals hem willen zijn’ (een reeks uit 1967); ‘Home, sweet home’, ‘Waar is mammie?’ (1968) en men zou rustig kunnen voortgaan.

De meeste schilderijen van Etienne Elias zijn inderdaad interieurstukken met vensters die uitgeven op een heuvelend landschap met of zonder boompjes, die alweer sterk herinneren aan de visie der Vlaamse primitieven, en uiteraard dragen ook deze rekwisieten tot de salonsfeer bij: de lampekap en de bloempot, de koffiekan en het ‘trouwe’ huisdier, het zondagse pak met de onderscheiding voor bewezen diensten, de gemakkelijke zetel en altijd opnieuw het venster, waarin men zo een oubollig landschapje ontwaart dat de windmolen er waarachtig niet kan ontbreken. Of waarin een napoleontisch soldaatje op zijn hobbelpaard ten strijde rijdt!

Negmaals, verholen ironie of een burgerlijk intimisme, kenmerk van de slechtste animisten die de jaren 30 ooit hebben opgeleverd? Trouwens, hoe is de verhouding van Elias tot de buitenwereld?

De reeksen, die hij sedert 1964-1965 aanpakt, onthullen wel een en ander. Geboeid door de ruimtevaart schildert hij sterk aan Magritte herinnerende doeken, evenals de ‘hommages’ aan Rubens, Magritte, Léger, Van Eyck, Rousseau, Matisse en Mondriaan, die stuk voor stuk op het podium werden gezet door middel van nationale of internationale barnumtentoonstellingen.

De volgens Elias opzettelijke banaliteit van de allerjongste reeks hoort thuis in de volksherberg, het wijklokaal en de dancing, want zij zijn duidelijke voorbeelden van een kermisachtige anti-peinture: ‘Paardekop’, ‘Zeegezicht’, ‘Sprookje’ (het kost weinig moeite om Roodkapje te herkennen), ‘Onze-Lieve-Vrouw van Oostakker’, ‘Nationalist’, een (artistiek) ‘Naakt’ en een ‘Stilleven’.

‘Het eerste portret van Eliane op de maan’ zet, evenals ‘I Grape’ de ruimtereeks voort. Hierbij valt op, dat de woorden of titels die op schilderijen of tekeningen worden vermeld voortaan in het Engels gesteld zijn en niet steeds beeldende elementen zijn, maar ook duidende en verwijzende.

Uiteraard kan de grafiek, waarvoor Etienne Elias reeds enkele keren werd gelauwerd, zowel technisch als tematisch en intentioneel het schilderwerk verduidelijken. Tekeningen zijn meestal de beste naam- en staalkaarten van de artiest. Wij hebben er voorlopig te weinig gezien om er ons over uit te laten.

Etienne Elias zegt tot besluit: ‘Ik doe mijn best om het goed te doen.’

Het klink oprecht, argeloos, verrassend.

Jaak Brouwers