Ons Erfdeel. Jaargang 13

Wie is bang voor Huug Kaleis?

De hedendaagse Franse literaire kritiek, de nouvelle critique, zoals die zich na 1945 ontwikkeld heeft, wordt gekenmerkt door strukturalistische, linguïstische en marxistische opvattingen en metodes. De drie termen die ik hier gebruik, staan niet gewoon naast elkaar op hetzelfde vlak: in de strukturalistische denkbeelden zelf zijn meestal opvattingen van de moderne linguïstiek geintegreerd, en sommige strukturalisten, als die van de groep Tel Quel, werken ook met elementen van de marxistische filosofie. Andere strukturalisten zijn psycho-analytisch georiënteerd en steunen in hun analyses op gegevens van de freudiaanse psychologie. In het belangrijke werk van een centrale figuur als Roland Barthes zijn zelfs al de hier vermelde ingrediënten in bepaalde doseringen terug te vinden. Zo bestaat de nouvelle critique uit een rijke gamma van soms sterk uiteenlopende kritische benaderingen van de literatuur die naast elkaar bestaan, elkaar aanvullen ook waar ze elkaar tegenspreken, elkaar eerbiedigen ook waar ze elkaar bestrijden, op een ernstig en intelligent niveau alle samen bezig met de zeer gekompliceerde doorgronding van het blijkbaar moeilijk doorgrondbare verschijnsel van de literatuur (niet dat van de levensproblemen). Ik citeer in dit verband even één van die nouveaux critiques, Charles Mauron: ‘Disons le d'ailleurs clairement: un phénomène aussi complexe que la création litéraire exige plusieurs modes d'approche. Loin de s'exclure, ils se complétent’. Van eenzelfde gezonde mentaliteit getuigde in Nederland J.J. Oversteegen toen hij, stelling nemend tegen Gomperts, aanstipte: ‘Er zijn niet “twee wegen van de kritiek, de ergocentrische en de personalistische”, () er zijn reeksen van wegen bestaande uit allerlei kombinaties van de voorgaande en andere polaire tegenstellingen en tussenstandpunten.’ De twee wegen van de kritiek: deze formulering is op zichzelf al zeer kenmerkend voor de bekrompen en kortzichtige mentaliteit die heerst onder bepaalde Nederlandse kritici, die dreigend tegenover elkaar blijven staan in de twee kampen van de rampzalige Forum-tegenstelling vorm of vent. Een volk dat drie eeuwen met de bijbel is opgevoed, blijft blijkbaar besmet door de kristelijke leuze: wie niet voor mij is, is tegen mij. Een houding van ongenuanceerd, niet relativerend, bitsig, fanatiek en emotioneel denken (dat dus nauwelijks denken is) blijft de Nederlandse intelligentia op allerlei gebieden beheersen, en daar wil ik mij uitdrukkelijk van distanciëren. Op het gebied van de literatuur kan ik dat met een des te bredere glimlach doen omdat ik, op grond van mijn essayistisch en kritisch werk, beurtelings word aangevallen als te eenzijdig struktureel-formalistisch en als te veelzijdig psychologisch en etisch gepreokkupeerd, als met een janushoofd op twee gedachten hinkend: dit is mijn relativerende vrijheid, waar ik geen afstand van wens te doen.

Tot de kregelige, voortdurend geirriteerde pro- of contra-dualisten behoort ook Huug Kaleis, die van deze hoedanigheden onbewimpeld blijk geeft in zijn essaybundel met de dreigende titel Schrijvers binnenste buiten. Dit boek bevat een polemisch en een essayistisch gedeelte, en beide delen berusten vanzelfsprekend op dezelfde opvattingen

[p. 106]

en beginselen. Kaleis is een fervente Forum-man, een ‘ventist’, zijn boek staat stijf van de namen Ter Braak, Du Perron en Gomperts (waar op zichzelf natuurlijk niets tegen is), en dus automatisch een verwoed anti-merlinist (daarmee impliciet de polaire afhankelijkheid van zijn theorieën erkennend). Maar hij heeft ook iets horen verluiden over de Franse nouvelle critique en geeft daarom aan zijn kritische opvatting de naam van ‘psychocritiek’ (waarom met c? dit is freudiaans te duiden). Deze term is immers afkomstig - al wordt dit door Kaleis niet vermeld - van Charles Mauron, die de ermee bedoelde beginselen en metode heeft uiteengezet o.m. in zijn meesterlijk boek Des Métaphores obsédantes au Mythe Personnel. Introduction à la Psychocritique (1962). Om zijn opvattingen nog een schijnbaar gewicht van Franse moderniteit te meer bij te zetten, citeert Kaleis ook nog een uit ieder verband gerukte uitspraak van R. Barthes over het doel van de kritiek: ‘Rendre à un homme sa cohérence’, door het vinden van ‘une thématique, ou mieux encore: un réseau organisé d'obsessions’. Verre van mij de geldigheid van deze mening te betwisten, ze ligt nl. o.m. aan de basis van het geruchtmakende essay Sur Racine, maar waar ik bezwaar tegen heb is het trukje van Kaleis, waarmee hij zichzelf bepaalde troeven in handen wil spelen: door oppervlakkig één facet van Barthes' kritiek aan te duiden, waarmee deze inderdaad aansluit bij de psychoanalytische kritiek (maar zich toch behoorlijk van Mauron distantieert), verdoezelt hij al de andere en wezenlijke aspekten van strukturalistische, semiologische en literairteoretische aard, waardoor Barthes helemaal niets met de teorieën van Kaleis te maken zou willen hebben. In het kader van deze recensie kan dit niet veel meer dan een bewering blijven, maar ik kom er elders op terug. Eén punt stip ik toch aan, en het is belangrijk. Radikaal in tegenstelling met zijn gesuggereerde moderniteit doet Kaleis een beroep op een mening van Romain Rolland (sic!); ‘On ne lit jamais un livre. On se lit à travers un livre’. En daarmee is de ware, afgedankte aap uit de mouw gekropen. Een gedicht, een roman, een toneelstuk, een film: het zijn voor iemand als Kaleis allemaal niets ter zake doende ‘vormen’ die terwijl ze bestaan meteen weggecijferd dienen te worden. Ze fungeren immers slechts als aanleidingen om menselijke problemen en psychologische kompleksen bloot te leggen en die aan de eigen levenservaring te toetsen. En met deze opvatting staat Kaleis radikaal buiten alles wat, ook in de ruimste zin, moderne kritiek kan worden genoemd. Zijn kriterium van wat goede literatuur is, vloeit er rechtstreeks uit voort: schrijvers en hun interpreterende kritici zijn belangrijk in de mate waarin zij over een rijke, eksemplarische levenservaring en een diep werkelijkheidsbesef beschikken. Dat deze ‘levensinhoud’ een voorname rol speelt, lijkt mij een lapalissade van het soort dat Kaleis zo graag zijn tegenstanders aanwrijft. Maar hoe komt het dat bijv. een schrijver als Philippe Sollers met ongetwijfeld een niet geringere en niet minder diepe levenservaring als laten we zeggen Theun de Vries een soort boeken schrijft die, zelfs principieel, met geen enkele vorm van autobiografische of psychologische roman nog wat te maken hebben? En hoe komt het dat Ivo Michiels, vanuit precies dezelfde levensbodem vijftien jaar geleden De ogenbank schreef en nu een boek als Orchis militaris, dat tot een heel ander soort van literatuur behoort? En hoe zou Kaleis met zijn psychocritische nieuwsgierigheid de romans behandelen van auteurs als Robbe-Grillet, Claude Simon, Beckett, Heissenbüttel, Arno Schmidt, Jürgen Becker, Peter Handke, Uwe Johnson, Peter Härtling, Franz Mon, J.L. Baudry, Jean Thibaudeau, R. Pinget, enz. Hier is geen ruimte om die vragen te beantwoorden, maar ik geloof dat ze voor zichzelf spreken. Het is nl. zo dat Romain Rolland van dit soort literatuur nog geen benul kon hebben, dat de auteurs ervan vanuit literair-teoretische preokkupaties schrijven en daardoor een andere kritische aanpak nodig hebben gemaakt, dat zij op vaak ekstreme en eenzijdige wijze in en door hun werk systematisch willen eksploreren en voelbaar maken waarop het in alle literatuur (zij het in gradaties) altijd al wezenlijk is aangekomen: het schrijven zelf en de literaire vormgeving, ‘la littérarité’, om het met een term van Barthes te zeggen. Maar voor dit alles zal Huug Kaleis wel geen belangstelling hebben, hij zal het wel met Hollandse stoerheid naar het rijk van de rookgordijnen en de pijpekrullen verwijzen. Vandaar ook dat hij met zoveel applaus de mening van Du Perron citeert dat ‘de literatuur onder alle kunsten superieur is, omdat het de enige is die veroorlooft om met een minimum van teater (trukage, schijn) een maksimum van menselijke ondervinding over te brengen’. Waarop hij dan Oversteegen het onnozele verwijt toestuurt dat deze zich in een essay precies op dat ‘minimum’ heeft gestort en daardoor ‘een voorkeur verraadt voor teater, trukage en schijn die onthullend is voor zijn persoonlijkheid’. Dit is dan een psychocritische konklusie! Inderdaad, meneer Kaleis, voor wie het literaire (foei) aspekt van een tekst wil achterhalen en doorgronden is precies dat ‘minimum’ uiterst belangrijk, en hoe miniemer het is, hoe revelatiever het kan zijn. En anderzijds: wat zou u ervan denken indien iemand van uit uw kennelijke voorkeur voor sado-masochistische kompleksen suggestieve konklusies zou trekken aangaande uw eigen persoonlijkheid? En nog even over dit ‘minimum’: onlangs hebben H. Heissenbüttel en H. Vormweg er een bijzonder boeiende briefwisseling over gepubliceerd (Briefwechsel über Literatur, 1969), maar door dit prul zou u allicht ook alleen maar geirriteerd worden, dat heb je met die psychocritische, fijnbesnaarde naturen: lees het dus maar niet. En nog dit: is het u nooit opgevallen dat er ook wel schrijvers bestaan, en veel, die precies om de door Du Perron opgegeven reden oordelen dat de literatuur de minst zuivere, de dubbelzinnigste van alle kunsten is?

In het polemische deel van zijn boek spant Kaleis zich verder chagrijnig in om merlinist Kees Fens de doodsteek toe te dienen. Voor mij is zijn ‘argumentatie’ pover. Dat Fens wel eens dor en slordig schrijft, daar heb ik zes jaar geleden al op gewezen. Dat hij soms in teoretische dogmatiek vervalt, is zeker waar. Maar dat doet hij niet meer dan Kaleis zelf. En het trukje is te doorzichtig: enerzijds verzuimen een ernstig en volledig beeld van Fens' kritische metode en de behaalde resultaten te geven, anderzijds wat detailkwesties opblazen en dan demagogisch suggereren dat het lezen van de boeken van Fens zelfs ‘voor de besten onder de liefhebbers van de behavioristische literatuurbeschrijving’ een afmattende onderneming moet zijn. De term ‘behavioristisch’ vind ik onjuist, ik weet niet of ik geacht word tot bedoelde liefhebbers te behoren, maar ik kan in gemoede verklaren dat ik aan het lezen van de essays van Fens (mét inzicht in al hun gebreken) tóch meer genoegen heb beleefd dan aan het boek van Kaleis (mét inzicht in al zijn kwaliteiten). Tot spijt van wie 't benijdt, en: vrijheid, blijheid.

Dat ik hier verder haast geen woord meer kan wijden aan het essayistische deel van Schrijvers binnenste buiten en aan de erin gevolgde werkwijze, die een typisch Hollandse variante is op de psychocritique

[p. 107]

van Mauron, spijt mij echt. Het bevat essays over Ter Braak, Du Perron, Gomperts, Van Oudshoorn, Hillenius, Van het Reve en Mulisch. Die stukken zijn knap geschreven, ik heb ze met belangstelling en verder met gemengde gevoelens gelezen. De positieve resultaten ervan vormen een welkome aanvulling op de reeds bestaande kritische literatuur over die auteurs. Alleen zijn die resultaten vaak niet zo nieuw als Kaleis zich schijnt voor te stellen. Meer bepaald het essay over Gomperts bevestigt alleen het alom bekende anti-literatuurkompleks van deze essayist. Dit is dan het oordeel van ‘deze Belg’, zoals Kaleis mij ergens, kennelijk uit de hoogte, noemt. Ik heb vermeden hem te betitelen als ‘deze Hollander’, omdat ik de staatsgrens niet zo belangrijk vind èn uit waardering voor mijn vele Nederlandse vrienden.

Paul de Wispelaere

Huug Kaleis, Schrijvers binnenste buiten, G.A. Van Oorschot, Amsterdam.